martes, 13 de xuño de 2017

Santa Trega, o monte sagrado. Santuarios pagáns cristianizados na Gallaecia II


A ermida de Santa Trega, no concello da Guarda, é un dos lugares de culto cristián máis antigo de Galicia, atópase no cumio do monte que acolle a cidade ou citania castrexa do mesmo nome, esta é unha das máis grandes atopadas na Gallaecia[1]. As últimas escavacións arqueolóxicas realizadas sitúan a fundación do castro, cando menos, sobre o século IV a.C.[2], o seu abandono sería sobre o I d. C., con reocupacións esporádicas en épocas tardorromana e sueva, aínda que os arqueólogos constatan unha mínima ocupación continuada na cima da citania, no entorno da ermida, por motivos estratéxicos[3]. Hoxe en día, calcúlase que so hai á vista un 5% do mesmo[4].

A Santa Trega

Coñecemos a vida de Santa Trega polo texto apócrifo[5]  Acta de Paulo e Thecla (s. II d.C.), onde se narran as peripecias da moza Trega de Iconio (Galacia[6], Turquía) que renegou dun matrimonio pagá e entregouse a Cristo polo que foi sentenciada ao martirio e condenada á fogueira que unha repentina tempestade apagou. Trega coñecerá ao Apóstolo Paulo e con el recorrerá Antioquía onde é guindada aos leóns que se renderán mansamente aos seus pes. Logo de varios intentos de martirio é liberada e co consentimento de San Paulo, traballará en calidade de apóstolo, difundindo o cristianismo.
Santa Trega, Foto de Infogauda

En maio do 384 d.C. Exeria, a primeira escritora galega en latín popular, narra no seu Itinerarium pola Terra Santa a visita que fai á igrexa rupestre e sepulcro de  Santa Trega -hoxe chamada en turco Aya Tekla- na antiga Seleucia[7], na provincia de Mersín (Turquía). Había setenta anos que a cova fora establecida como lugar de culto cristián clandestino.
Parece que nunca saberemos se serían as novas de Exeria, dos lexionarios, dos mercadores romanos ou dos galaico-romanos cristianizados os causantes de que arredor de finais do século IV principios do V d.C., na cima da cidade castrexa do monte que controla a desembocadura do río Miño, comezáraselle a render culto á protomártir Santa Trega, avogada da cabeza e do corazón, patroa da comarca do Baixo Miño.

O templo de Santa Trega conta con dúas reliquias que lle elevaron o seu prestixio a mediados do século XX; un fragmento, do tamaño dunha noz, dun brazo da santa doado polo Arcebispado de Tarragona[8] e un Lignum Crucis (anaco da cruz de Cristo) que pertencera a Frei Rosendo Salvado[9].

Está documentado que séculos antes do XII, estaba xa en uso o reunirse os ermitáns da comarca en tempo do estío, xuntamente cos do monte de Santa Trega para consagrarse a colacións espirituais e a exercicios públicos de penitencia e oración, coa concorrencia do clero e fieis do país[10].

 
Sepulcro de Aya Tekla en Turquía
Na Regra das Constitucións da gloriosa Santa Trega da vila da Guarda dos anos 1138-1140 (copiada no S.XIV do latín ao galego medieval e onde se revela o nome galego de Trega[11]) recóllese a constitución da Confraría do Clamor do Monte de Santa Trega -da que formaban parte os monxes dos mosteiros de Oía (ata o ano 1185 beneditino, logo cisterciense), de San Salvador de Barrantes, San Martín do Rosal  e os párrocos das sete freguesías da comarca-, emprazándose a soster a ermida de Santa Trega ante o cumprimento dunha disposición da Igrexa que ordena o abandono da maioría dos emeritorios do país por parte dos ermitáns  para irse aos mosteiros beneditinos[12] . Estas constitucións ademais de probar a existencia de eremitas na croa do Castro de Santa Trega dende tempos inmemoriais (o topónimo Fonte do Ermitán tamén elude a eles), dá fe da importancia e grande sona do santuario da Guarda.
A Regra ordenará o mantemento da ermida, os días de festa relixiosa, os salmos, os costumes, .…

No século XIV, coñecido en Europa coma  o século dos Mortos ou da Peste Negra, concretamente no 1355, na Guarda cumpríase o sétimo ano de seca. Conta a tradición que Santa Trega aparecéuselle a unha pastora dicíndolle que era vontade de deus que se fixesen penitencias e rogativas no monte da santa para conseguir o beneficio de chuvia. Monxes, eclesiásticos e fieis subiron ao monte e ao día e medio choveu. Creouse o día do Voto a Santa Trega, todos os anos na Ascensión de agosto se debía subir ao monte para purificar as almas e xaxuar a pan e auga tres días[13]. Foise modificando pouco a pouco de tres días pasou a un e, no 1599, ante a evidencia de que os praceres da carne derrotaban aos espirituais neses días de romaría, prohibiuse a subida ás mulleres baixo pena de excomuñón[14]. Hoxe en día seguramente non existiría O Voto se non fora polas mulleres da Guarda.
 
Marcas poveiras. Foto de Outono.net
Os pescadores de Povoa de Varzím -que se atopa a cen quilómetros ao sur- gravaban dende antigo na vella porta do santuario as súas marcas familiares poveiras (que algúns autores relacionan coas runas viquingas) coma testemuño da súa visita e devoción pola protomartir Trega. Unha reprodución daquelas marcas atópase nunha pedra á entrada do adro.

Todos este feitos históricos danos idea da importancia que tiña o santuario do monte de Santa Trega máis alá da súa comarca, unha relevancia que, sen dúbida, viña de tempos moi afastados. Que non se abandonase o culto nunha zona tan apartada e de difícil acceso tiña que ver, á forza, coa tradición de monte sagrado dende épocas ancestrais.


Dos petróglifos aos trísceles

O monte de Santa Trega ten pegadas humanas en forma de gravados rupestres dende o Neolítico. Os máis de 16 grupos de petróglifos dentro das murallasda citania e as 12 fóra dos muros indican a presenza humana no Trega dende os 3000 aos 2000 a.C.. Estes gravados rupestres son na súa maioría círculos concéntricos, moitos con cazoleta central, espirais, cazoletas e unha figura serpentiforme dun metro.
 
Petróglifo dentro das murallas da Citania de Santa Trega
Foto do blog Castros Galaicos
Segundo varios autores as espirais
 reflexan unha imaxe simbólica das constelacións astrais, os círculos con cazoletas centrais miden o movemento do Sol nos equinocios e nos solticios, ambos grupos estarían relacionados con ritos astrais e solares.
Un dos petróglifos máis coñecido do Trega é a Laxe Sagrada ou Laxe do Mapa, situada no Pico de San Francisco, Saco Cid[15] fixo un estudio pormenorizado deste petróglifo e chegou á conclusión de que se trata do mapa do monte, onde se indican os camiños de subida á cima.
Tal número de grupos de gravados (preto de 30 grupos) relacionados coa simboloxía astral son moi significativos e ilústrannos da atracción espiritual que o monte exercía sobre a poboación indíxena da comarca e sobre os forasteiros.

Monte Trega dende a praia de Moledo (Caminha)
Aparte do control xeográfico-estratéxico da comarca, - Trega atópase na desembocadura do río Minius (Miño), a entrada natural de Tude (Tui)- a súa altura de 344 m. sobre o nivel do mar é ben visible dende quilómetros á redonda e, sobre todo, dende máis de 35 millas no océano. Os mercadores púnicos, gaditanos …. que dende os séculos VII a.C. comerciaban coa poboación nativa de Abobriga -nome prerromano de Santa Trega- terían un referente estratéxico inconfundible ao aproximarse á actual  Galicia.
Foto de Patrimonio Nacional Galego

O culto ao sol no monte guardés non cesará co transcurso dos anos e na época castrexa, certos habitantes do castro, seguramente os da clase dirixente, decoran as súas casas con trísceles, nós, roda solar, espirais e rosetas. As rosetas, as rodas solares e trísceles son o símbolo solar por excelencia. O tríscele representa o sol no seu camiño durante o día; o amencer, a tarde e a noite, son símbolos de aparición moi temperá, sobre o século V a. C.[16]. Seguramente o tríscele sería un poderoso emblema talismánico, quizais apotropaico, que afastaba o mal e traía boa sorte, polo tanto, protexían as casas e a xente que albergaban.
Cruz de aspa inscrita nun cuadrado. Museo de Santa Trega

Por suposto, non podía faltar o imaxinario popular; a Lenda do Trega di que no monte hai tres pedras máxicas ( de novo o máxico número tres na cultura céltica) , cada unha delas agacha un espírito diferente; o ouro, o lume e a auga, se erguéramos a do ouro seriamos ricos para sempre, de upar a do lume; monstros que lanzan lapas de lume queimarían toda a comarca, e de levantar a da auga; alagaríase a terra. Tamén se di que en Camposancos había unha fada moi vella que levaba aos vellos ao Monte de Santa Trega para que alí morresen comidos polos lobos ou polas súas doenzas[17].
 O Monte de Santa Trega é unha marabillosa lección en pedra da evolución da relixión dos primeiros habitantes desta terra, sempre como motivo o sol e os astros, pasaron de realizar petróglifos a trísceles, rodas solares e rosetas.


O Hércules do Trega

Entrada á cova-sepulcro de Aya Tekla
As escavacións do ano 1994 no interior da ermida deixaron á vista que o santuario do século XII estaba construído sobre os cimentos de casas castrexas e ao retirar as lousas do presbiterio apareceron restos de escaleiras e portas abertas en roca viva, signos do eremitorio orixinal paleocristiá (probablemente de época sueva) ao modo das ermidas de Terra Santa de Oriente e, por suposto, da igrexa - cova  de Aya Tekla.

No ano 1862 uns canteiros que traballaban preto da ermida atoparon unha estatuíña en bronce de Hércules[18]de 18 cm que representaba ao deus saíndo do Horto das Hespérides (o xardín dos deuses) coas mazás de ouro no seu penúltimo Traballo[19]. Son as mazas de ouro que garanten a vida eterna e a fecundidade. O Xardín das Hespérides atopábase no Occidente Extremo, no límite do Outro Mundo, máis alá do río Océano[20].
 
Réplica do Hércules de Trega
As partes altas dos castros eran as zonas de residencia da elite castrexa, era, ademais, onde se atopaba a croa, o lugar destinado a realizar os ritos e oracións aos deuses. Os cumios dos montes son para as relixións pagás lugar de adoración ao sol e a os astros, son os lugares onde os devotos están máis preto do ceo, das divindades. Os romanos aceptarán eses costumes adaptándoos a súa relixión, algo que fará tamén a Igrexa anos máis tarde.
Onde apareceu a estatuíña ao deus Hércules tivo que haber un templo ou  un lararium (templetes ou ornacinas onde colocar aos deuses da casa).
Hércules, o Heracles grego, o deus protector dos rabaños, o heroe invencible, é o deus civilizador, primeiro dos gregos cos santuarios de Heracles en Italia e Sicilia, e logo dos romanos e púnicos, un exemplo é o santuario de Hércules-Melqart en Gadir (Cadiz)[21],  

Hércules nas súas viaxes, ensina a tecer,  o cultivo da oliveira, a construción das casas e a organización das cidades. Baixa aos infernos e viaxa ao Alén. Hércules viaxa no seu 10º Traballo ao país onde se deita o sol, o outro mundo, para liberar o gando cósmico das garras de Xerión (o monstro de tres cabezas e tres corpos de aspecto humano) que personifica o caos, Hércules simboliza o triunfo  da civilización sobre a barbarie[22].
Ídolo castrexo do Trega, século I.a.C. Museo Santa Trega
Foto de Dólmenes y Menhires
Hércules é o heroe que máis acaído para redefinir os mitos dos pobos indoeuropeos, a chegada ás costas galegas de púnicos e romanos, atraídos polas riquezas en ouro e estaño, traerá consigo a aculturación e redefinición dos mitos indíxenas. Se Hércules é un heroe civilizador, e estas elites (as da citania de Santa Trega) vincúlanse ao seu culto, é bastante probable que estean redefiniendo a súa memoria e mitos fundacionais[23].

Hércules na copa do deus Helios
cara o Xardín das Hespérides. Cerámica século IV a.C.
Hércules é o deus grecorromano que a cidade púnica de Gadir (Cádiz) acolle para asimilar ao seu deus fenicio Melqart ou Melkart, que, ademais de deus dos colonizadores , era o deus do inframundo e dos mortos[24]. A iconografía do Hércules de Santa Trega é a mesma que a do Hercules Melkart de Cádiz[25], coas mazás de Hespérides, esta é unha estatuíña de máis de 22 cm. -hoxe símbolo do Museo de Cádiz- que repite as formas que tiña o Hercules Melkart do gran templo púnico de Gadir e que coñecemos polas moedas da época de Adriano.

Hércules é un dos heroes -semideus aínda- que descende ao Hades (o Máis Alá greco-romano) e volve á terra. As terras galaicas son consideradas polos romanos como as terras onde se atopaba o Hades. Decimo Xuno Bruto, alcumado o Galaico, nas súas campañas de castigo en terras lusitanas do 137 a.C. chegará ata o río Limes, o actual Limia,onde a tropa negárase a avanzar, consideraban que este era o lendario río Lethes (Esquecemento) -un dos cinco ríos que levaban ao mítico Reino de Hades- 
Barrio Mergelina onde recentemente atopouse unha cabeza cortada e
 unha gruta do século IV a. C.
Bruto cruza o Limia chamando polo nome aos seus soldados, pero máis adiante, chegando ao río Miño (poida que no entorno do Trega) é onde Bruto decide retornar a Roma logo de que, en palabras do historiador Floro; ....non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o Sol que cae no mar e o lume xurdido da auga. 
O sacrilexio era chegar tan lonxe nas proximidades do Hades. Estaban diante do lugar onde a divindade solar morría para resucitar pola mañá seguinte no Este.

Logo de este coñecidísimo episodio as tropas romanas volverán a percorrer as costas galegas en busca de riqueza antes da definitiva conquista do territorio; PublioCraso no 95 a.C. e Xulio Cesar no 67 a.C.
Sería a administración romana ou os comerciantes púnicos, o caso é que nestas terras, onde os romanos cren que se atopa o Hades, había un deus indíxena moi semellante ao deus Hércules Melkart, o deus que protexía aos viaxeiros, o comercio (do que no castro atópanse múltiples probas; dende ánforas púnicas a vidros romanos), o deus dos camiños e dos mortos. Os dirixentes da cidade castrexa de Santa Trega, adoptarán a atractiva escultura de Hércules para canalizar a súa relixión cara unha nova realidade.
Como no caso de Cádiz, onde o deus fenicio Melqart  é substituído progresivamente polo romano Hércules, a divindade castrexa sería substituída progresivamente polo Hércules gaditano. Ese Heracles de Cádiz que é representado co mesmo tema que a figura de Santa Trega; o Hércules coas mazás de ouro saíndo do xardín das Hespérides (que para os romanos do s. I d. C. andaría por estes paraxes[26]).
Hércules de Cádiz
 
Hércules de Trega (orixinal)
Ara dedicada ao Deus Lar
Breo do Monte do Facho,
Donón (Cangas)
Como vimos Hércules é un deus viaxeiro, que protexe o gando, que viaxa ao Alén, sumamente forte e guerreiro (é capaz de arrebatarlle a copa ao mesmísimo deus solar Helios para desprazarse polo ceo), son calidades que ostentan os deuses dos camiños da antigüidade, será o ideal para asimilar ao deus Bandue, Bran, Brenus, Breogán, Breo (do Facho de Donón), un labor que despois da conquista farán os Lares Viales[27].


A principios do século V d.C. o estratéxico enclave da citania de Santa Trega será ocupado por guerreiros xermanos do pobo dos suevos, traerán consigo os seus costumes e nomes; o topónimo da Guarda vén do xermano; wardōjanan, que significa guardar, reservar, un nome ben acaído á zona resgardada e de bo calado fronte o Atlántico. Trairían, tamén, ao seu deus Donar (o Thor escandinavo) o deus do trono, da chuvia e das colleitas, é o deus que protexe aos campesinos e artesanos nas batallas, nalgunhas aldeas suevas era considerado deus supremo, os romanos asimilárono nuns casos a Xúpiter, noutros a Hércules.
Mais no 449, o rei do Reino Suevo de Gallaecia, Requiario, abraza o cristianismo romano,[28] polo que os novos señores da Guarda chegarían a unha tregua ou acordo (por certo, do xermánico trewwō que daría en latín, treuga, tregua), para aceptar a santidade cristiana Trega no cumio do monte sagrado da súa xurisdicción.
Deus Donar

Non podemos asegurar a cantas divindades se lle ofreceu culto no monte Trega, máis é indubidable que todas os devotos das diferentes relixións que moraron o monte de Santa Trega durante máis de 5000 anos sentiron recibir os favores da súa divindade con exito, en certos casos de xeito rotundo, como no miragre da tormenta do ano 1355.

So podemos resaltar un feito doloso; a profanación da Santa Trega no ano 1952, a imaxe da santa fora enviada a restaurar e apareceu pintada con bigotes e con manchas en cara e mans, o párroco Agustin Nandin devolveuna para restaurar de novo, indicando; “no sabe Vd. el disgusto que he tenido con esto, y es pena porque la pintura había quedado a mi gusto”[29].
 
Púlpito dos Cregos, ao fondo a Ermida de Santa Trega
 Foto cedida por Jose A. Uris
Para rematar; pedimos disculpas por non ser capaces de ofrecer algunha instantánea da paisaxe que se contempla dende calquera dos dous picos do monte, ningunha reflicte a inmensa beleza que se divisa. Aconsellamos subir ao Trega e comprobalo por un mesmo.

Ata sempre e bo proveito, celsomagarinhos@gmail.com

Autor: Celso Alberte Magariños Costas
Compostela, 12 máis 1 de xuño de 2017

Bibliografía


LÓPEZ PEREIRA, X.E. Exeria. Viaxe a Terra Santa, Edicións Xerais S.A. Vigo, 1991.
VILLA ÁLVAREZ, J.M. Una reliquia de Santa Tecla en A Guarda: Homenaje a Agustín Nandín, Concello de A Guarda, A Guarda, 2001.
DOMÍNGUEZ FONTELA, J. Seminario La Voz del Tecla números do 427 ao 447. A Guarda, 1919.
MARTÍNEZ TAMUXE J. Don Juan Domínguez Fontela. Notable historiador e ilustre guardés, Revista Tuy. Museo y Archivo Histórico Diocesano, nº8, Tui, 1998.
PENA GRAÑA, A. & ERIAS MARTÍNEZ, A. O ancestral Camiño de peregrinación ó Fin do Mundo: Na procura do deus do Alén, Briareo, Berobreo, Breogán, Hércules, Santiago… Revista Anuario Brigantino nº 29. Pax. 23-38. Betanzos, 2006. http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2006PDF/2006_023_038%20Erias06.pdf
ORIA SEGURA, M. Distribución del culto a Hércules en Hispania según los testimonios epigráficos. Universidad de Sevilla, Revista Habis Nº 20, Sevilla , 1989.
GARCÍA Y BELLIDO, A. Esculturas romanas en Galicia, Cuadernos de Estudios Gallegos, fascículos 72-74, Santiago, 1969.
SANTOS CANCELAS, A. El Hércules de Santa Trega y el middle-ground (punto de encontro) de la religión castreña, Revista Pyrenae, nº 46 vol.1, Universitat de Barcelona, Barcelona, 2015.
LÓPEZ CARREIRA, A. Martiño de Dumio, a creación dun reino. Edicións do Cumio, S.A. Vigo, 1996.
CAAMAÑO J.M., CARBALLO L.X. e VÁZQUEZ M.A. Aproximación arqueológica al poblado galaico-romano de Santa Trega a través del estudio del material vítreo, Revista Gallaecia nº 25, Santiago de Compostela, 2007.

SACO CID, A. Coincidencias cartográficas del petroglifo (Pico de San Francisco) con las señales arqueológicas del Monte Santa Trega: A Guarda, Pontevedra : GA36023024, Concello de A Guarda, A Guarda, 2001.
MANUEL ALBERRO. Os celtas da antiga Gallaecia, Editorial Toxosoutos, Noia 2004.
MARCEL BRASSSEUR. Os celtas. Os heroes esquecidos, Editorial Toxosoutos, Noia, 1998.
MANFRED LURKER. Diccionario de Dioses y Diosas, Diablos y Demonios, Editorial Paidos, Barcelona, 1999.
M.S. BETTENCOURT, A. & L.V. ALVES. Dos montes, das pedras e das águas. Formas de interacçao com o espaço natural da pré-história á actualidade.  Edita CITCEM. Braga, 2009.
YVES BONNEFOY. Diccionario de mitologías, Editorial Planeta S.A., Barcelona, 2010.
MIRANDA GREEN. Arte celta, Ediciones Akal, S.A. Madrid, 2007.
FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, C. e RODRÍGUEZ LÓPEZ, C. Nuevos datos acerca de los recursos económicos del poblado castreño de Santa Trega,
Dialnet-NuevosDatosAcercaDeLosRecursosEconomicosDelPoblado



[1] A Gallaecia foi unha provincia romana que abarcaba aproximadamente a actual Galicia, Asturias, norte de Portugal e as provincias de León e Zamora.
[3] Pax. 119 Aproximación arqueológica al poblado galaico-romano de Santa Trega
[5] Escritos aparecidos nos primeiros anos do cristianismo considerados falsos polo canon da Biblia
[6] https://es.wikipedia.org/wiki/Galacia
[7] Pax. 87. Exeria. Viaxe a Terra Santa
[8] Pax. 46. Una reliquia de Santa Tecla…
[9] Pax. 63. Una reliquia de Santa Tecla…
[10] Frase da investigación histórica do canónico guardés, Juan  Domínguez Fontela recollida en: http://paxinasdaguarda.blogspot.com.es/2014/07/el-monte-de-santa-tecla-la-guardia_22.html
[11] Pax. 72. Una relíquia de Santa Tecla
[12] Pax. 24 a 28 Una relíquia de Santa Tecla
[13] Pax. 30. Una reliquia de Sta. Trega
[14] Pax. 72. Una reliquia de Sta. Trega
[15] Pax. 8. Coincidencias cartográficas del petroglifo….
[16] Pax. 123, 124. Arte Celta.
[17] Pax. 144. Dos montes, das pedras e das augas..
[18] Foi roubada do Museo do Castro no ano 1970.
[20] Pax. 805. Diccionario de las mitologías.
[21] Deus dos fenicios e púnicos, ten relación co mar e a navegación, máis tarde foi considerado deus solar, de onde lle vén a súa relación con Hércules (Diccionario de Dioses y Diosas. Diablos y Demonios)
[22] Pax. 34-36. Os celtas. Os heroes esquecidos.
[23] Pax. 97. El Hércules de Santa Tegra..
[24] https://www.britannica.com/topic/Melqart
[26] Pax. 99. El Hércules de Santa Trega..
[27] Pax.102. El Hércules de Santa Trega..
[28] Pax. 31. Martiño de Dumio, a creación dun reino.
[29] Pax. 62. Una reliquia de Santa Trega…

luns, 23 de xaneiro de 2017

Bandue, o Deus Galaico dos Camiños

Tríscele do Castro de San Cibrao de Las

Bandua, Bandue, Bande, Bandei, Bandi, Bandiae
… son os nomes polo que foi coñecido o deus galaico Bandue, adorado en todo o territorio da antiga Gallaecia e norte da Lusitania. É un dos deuses galaicos máis venerado antes e despois da chegada das lexións romanas. Sabemos del polas máis de 30 aras galaico-romanas e por unha pátera romana.

O significado do nome do deus Bandue tivo variadas propostas de historiad@s e filólog@s;

Vicenzo Cocco rastrea na raíz Band do hidrónimo medieval Banduge, band sería unha raíz céltica que daría  banna "gota de auga"nas línguas cornica, irlandesa, bretona…[1].
Nó de Salomón S. II a.C.- I a.C. Castro Santa Trega

Blanca García Albalat seguindo a Michelena (1962) interpreta a raiz Band procedente da indoeuropea bhendh "atar, ligar"[2]. Bandue sería pois o deus que liga, víncula e dirixe aos guerreiros da tribo nas súas batallas e na vida e a morte. Bandua sería un deus de primeira función no seu aspecto sombrío, caracterizábase por utilizar a maxia dos lazos[3], coa que ataban a seus inimigos, inmobilizándoos ou vinculaban maxicamente aos seus seguidores[4].

Ferreira da Silva considera que Band é o nome común equivalente a "deus, lar, genius".
Pedrero opina que o deus que ata "non tería que ser un deus dos xuramentos, nin guerreiro, senón que sería o deus dos vínculos, e podería pensarse nunha vinculación por principio de parentesco, clans ou tribus e por extensión de cidades ou pobos. De aí que teña que ser precisado por epítetos e que estes sexan na súa maior parte de carácter local[5].  
Genio en moeda romana

Virginia Muñoz, no seu artigo La interpretatio romana deldios prerromano Bandue,  baseándose fundamentalmente na pátera romana de procedencia descoñecida (probablemente da antiga Lusitania) que se atopa na Colección Calzadilla de Badajoz - onde aparece unha figura, aparentemente feminina, coroada coa lenda Band -, conclúe que a interpretación romana da divindade leva á fisonomía feminina e sería a correspondente á deusa Tutela romana, deusa protectora de lugares (cidades, fogares, naves,..) mais sería un deus masculino como se pode apreciar noutras páteras onde a representación iconográfica do Genio romano é moi semellante a da pátera de Bandue[6] (ver a imaxe de Band un chisco máis abaixo).



Deus Xano

Blanca María Prósper, filóloga, propón unha nova etimoloxía para Bandue; o tema bandu raíz de Bandue, Bande, Bandi… viría dun nome de acción; * g w em - tu- "paso", suxire unha orixe indoeuropea  non necesariamente céltica, as diferentes variantes en linguas de orixe indoeuropeo (letón, lituano, grego, latino,…) daría lugar a; paso, vao, camiño, lugar, sede, asento, trono, cañada de gando, … [7] e o deus máis acaído sería o latino Portunus, o antigo deus protector dos portos, pasos, vaos ou camiños que teñen que ser defendidos pola divindade para seguridade dos habitantes do poboado (en Roma é o protector do porto Tiberino). Orixinalmente está asociado a o deus romano das portas Xano. Xano é o deus que lle da nome ao primeiro mes do ano; Xaneiro, é representado polas dúas caras. Cando abre as portas, o seu poder máxico deixa abertos pasos e desfiladeiros para que o exército volva vitorioso e incólume á cidade[8] .
Bandue sería o deus que protexe os vaos sobre as augas ou os camiños que levan ao castro, é a divindade que outorga seguridade á comunidade indíxena.

Todas as investigacións sobre a divindade Bandue, agás unha, orientan as súas conclusións cara un deus titor, escolta, que protexe aos seus devotos  ou os pasos e camiños que levan aos castros e por suposto a estes.
Mapa As Vías Romanas de J.M. Caamaño Gesto. 1997
Bandue en Galicia

Vexamos onde se atoparon as aras consagradas a Bandue na nosa terra e quen foron os seus dedicantes:

Bandue Cadiego ou Cadogus, (Mixós, Verín, Ourense) , atopada en 1927 na igrexa pre-románica de Santa María de Mixós formando parte do altar maior (encastrada na base do altar había outra ara pero sen inscripción) , é a única dedicada a este deus ofrecida por unha muller; Terentia Rufina.
Mixós atópase na vía romana que unía Chaves (Aquae Flavie) con Lugo (Lucus Augusti) por Verín e Laza continuando por Molgas, Ourense, Temes (onde apareceu unha ara aos Lares Viales) e á altura da Barrela tiraba cara Chantada ata a VIA XIX autovía romana que levaba a Lugo ou continuaría cara Palas de Rei , onde cruzaría a VIA XIX seguindo cara o norte ata o campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes) e de aí a Brigantium (A Coruña)[9].

Bandue Verubrico, apareceu en Arcucelos, Retorta, Laza, Ourense, 5 km ao norte de Mixós na mesma vía romana, conservábase na casa do avogado do estado, Benito Blanco Rajoy en Vilaza a 5 km de Verín, hoxe en paradoiro descoñecido.
 BANDVV / ERUBRICO / MONT (anius) / MO(n) IANUS  CONSACRAV(it). EX VOTO. Montanius Monianus consagrou esta ofrenda a Bandue ….rubrico.
Estaríamos ante un devoto indíxena en proceso de romanización, o Montanius sería latino e Monianus indíxena.
 (Codosedo, Sarreaus, Ourense) a súa tradución sería;
Marcius (?), fillo de Ruus(?), fai esta adicatoria a Bandua de Ae(t)iobrigo (?), cumprindo o seu voto con ánimo alegre. (Rivas Fernádez; Bol. Aur., XXIX, p. 39).
Atopada no 1860, preto da igrexa de Santa María de Codosedo. Logo de máis dun século ilocalizada, apareceu en 1999 tirada no estreito camiño que sube á igrexa despois de derrubarse o muro da casa no que estaba embutida. A ara ingresou nese mesmo ano no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. 
Segundo algúns autores por Codosedo pasaba a  Vía Caladunum-forum Limicorum-Intermnici que, procedente de Vilar de Perdices (Na Serra do Larouco), percorría Nocelo da Pena, Sarreaus, Padroso, Portela da Quinta e Codosedo na dirección a Vilar de Barrio[10] onde se xuntaría coa vía paralela -a que pasaba por Mixós e Arcucelos- que viña de Laza para seguir ata Ourense.
Rivas Fernández confunde as referencias de Barros Sibelo en 1875 sobre esta ara, coa estela funeraria, tamén atopada en Codesedo, que di así; O poboado de Nemetóbriga fai esta dedicatoria a Alecio, fillo de Bíbalo, pese a que non está enterrado aquí. Que a terra te sexa leve[11], polo que temos que entender que a cidade de Nemobriga citada por Ptolomeo (xeógrafo grego do S. II d. C.) estaría nas inmediacións de Codesedo e non no entorno de Trives Vello como sostiñan algúns autores.  
Territorio de culto a Bandua e Coso
Pax. 159 Los dioses de la Hispania céltica

Bandue Lambricae ou Lanobricae (Eiras, San Amaro, Ourense) apareceu facendo de pe nun banco de pedra no Pazo de Eiras (alí segue). En mans particulares sen acceso ao público. Algúns autores aseguran que foi atopada no Castro de San Cibrán de Las a case dous quilómetros de Eiras. Outros din que foi encontrada no castro de Santrocado ou San Torcuato,  tamén a 2 quilómetros de Eiras. Mais, é moi posible que en Eiras estivese a vila do romanizado Emilio Reburrino o promotor da dedicación a Bandue do altar.
En outubro do 2016 Xabier Moure instou por escrito ao Servizo de Patrimonio Cultural en Ourense e no Concello de San Amaro para que se protexa este ben que corre grave risco de desaparición ante o abandono do pazo dende o ano 2009 e a súa posta en venta[12].
A escasos dez quilómetros ao este, na mesma VIA XVIII (Braga-Astorga), aínda podemos contemplar a ara consagrada aos Lares  Viales, volta do revés, facendo os labores de pia batismal na Capela de Sanxiao de Fontefría, Amoeiro, Ourense.

Foto da web O Noso Patrimonio

Bandue Veigebreaego (Rairiz de Veiga, Ourense) (no Museo Arqueolóxico de Ourense) descuberta no 1957 reutilizada coma pía de auga bendita na igrexa de San Xoán de Rairiz, na  via romana VIA XVIII ou VIA NOVA que viña do campamento romano de  Aquis Querquenis (Bande). Un exemplo de que o topónimo Veigebreaego é coincidente coa raíz do topónimo actual, Veiga, viría a ser o Castro de Veiga.
V.S.L.M./BANDVE/VEIGABR/AEGO/M SILON/VS GAL SI/LLANVS/SIG COHI/CAL DR", ("Gustoso cumpriu o seu voto a Bandua Veigebreaego Marco Silonio  Silano, da tribu Galeria, abandeirado da primeira Cohorte dos Galaicos, cidadán romano")[13]. Foi realizada por individuo da tribo Galeria, pertencente á Cohors I Gallica Civium Romanorum que formaba parte da Legio VII Gemina.

Martis socio Banduae (Rairiz de Veiga, Ourense) DEO VEXILLOR(um)/MARTIS SOCIO/BANDUAE. Atopábase na igrexa parroquial de San Xoán. Desaparecida, citada por Ramón de la Higuera no ano 1628 máis de trescentos anos antes de encontrarse a outra ara adicada a Bandue na mesma igrexa polo que a intención dalgúns autores de considerala falsa parece unha parvada, como ía inventarse Ramón de la Higuera unha ara consagrada a Bandue cando aínda non se descubrira ningunha dedicada a este deus. Rodríguez Colmenero opina que existiu, primeiro porque no lugar hai outra inscrición dedicada á mesma divindade, segundo porque a forma "socius", máis xenitivo, parece confirmarse noutra inscrición, e terceiro porque resultaría estraño que en séculos pasados lograran identificar a inscrición. Citada polo arcipreste de Santa Xusta de Toledo nos seus Adversarios cando veu a Galicia co bispo de Toledo. http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/romanizacion-de-galizagalicia-ii.html
Olivares Pedreño apoia a opinión de Colmenero e argumenta que Rairiz de Veiga atópase nunha zona de intersección onde se encontraron aras dedicadas a Marte e a Bandue. Ao oeste de Rairiz foi onde se atoparon máis aras consagradas ao Marte indíxena; Marte Carioceco en Tui, Marte Carieco en Refoios de Lima,  Marte Carieco en Lisouros e Marte Tarbuceli en Montariol.
 Ao este de Rairiz apareceron os altares dedicados a Bandue en Mixós, Codosedo e Retorta, polo que no entorno de Rairiz de Vega renderíase culto en maior ou menor medida a ambas divindades; Bandue e Marte indíxena[14].
Ara dos Cerciegos (Curbián)

Bandue Cercieco (Bandue Bolecco ,segundo lecturas erróneas anteriores) (Curbián[15], Palas de Rei, Lugo) consérvase no Museo Provincial de Lugo.
Descubriuse na casa reitoral que se atopa enfronte da igrexa parroquial de San Martiño de Curbián[16] no ano 1952, era utilizada como pedestal na cociña. Ten unha curiosa historia:
Bandue / Cercieco(rum) / Sulpicius / Ser(gia) · Cercius / v(otum) · s(olvit) · l(ibens) · m(erito)

Ao Bandua dos Cerciegos: Sulpicio Cercio da tribo Sergia cumplíulle gustoso o merecido voto.
O dedicante do altar, un cidadán romano, ademais de indicar o seu tria nómina; prenomen Sulpicio, o cognomen Cercio e a tribo a que pertence; a Sergia, apunta a que na Gallaecia romana houbo uns cerciegos como rama cercia da Gens Sulpicia, unha das máis antigas familias patricias da antiga Roma.
A carón de San Martiño de Curbián
foi asasinado no 1946, Benedito Fuentes Díaz
Xefe da Guerrilla do Alto Ulla

Bandue de Aragunde, Catoira


Deo Bandue (Aragunde, Catoira, Pontevedra).
Deo Bau (duae) Ti (berius). Cla (udius). Ci (----) Vo--. V (otum). S (olvit). L (ibens). M (erito)
Ao Deus Bandue Tiberio Claudio Ci.. cumplíulle gustoso o merecido voto
Atopouse na finca da Capela, nun xacemento arqueolóxico onde apareceron vestixios arqueolóxicos de épocas  romana e sueva a carón da capela da  Nosa Señora da Barca[19], consérvase reutilizada como base dunha columna na casa de Loureiro Isorna na finca da Curula de Aragunde[20]. A dous quilómetros ao noroeste de Aragunde, no complexo castrexo das Torres do Oeste, ao pe do río Ulla, atopouse unha ara aos Lares Viales.

Os epítetos e dedicantes

Case todos os epítetos (adxectivos que amosan as características do deus) que acompañan á divindade Bandue refírense a un topónimo (nome dun lugar) na maioría das veces rematado en brigo, brico, briga do céltico bris, poboado ou fortificación en altura, ou sexa; o castro.
Os dedicantes das aras son na súa maioría indíxenas, mais hai cinco con trianomina (os tres nomes que indican que o dedicante é romano ou está romanizado) deles un liberto (escravo romano) e tres militares romanos (dous pertencentes á Legio VII con sede en León e un portaestandarte da Cohors I Gallicarum Civium Romanorum), destes un non hai seguridade de que sexa romano ou indíxena, e dous aínda conservan un nome indíxena. So hai unha muller de nome romano -Terentia Rufina da ara de Mixós- que pola súa condición de muller non pode levar os tres nomes[21].

Bandue e os Lares Viales

É un feito asumido por tod@s @s investigadores que os Lares Viales romanos agochan unha divindade indíxena adorada por gran parte da poboación galaica antes e despois da conquista romana da futura Gallaecia.
Ara a Bande no Castelo de Feira, Portugal

É significativo que no Convento Lucense, onde se atoparon menos inscricións dedicadas a Bandue, foi onde se encontraron máis altares dedicados aos Lares Viales e, polo contrario, no Convento Bracarense e no norte da Lusitania é onde apareceron menos aras aos Lares Viales e máis ao deus Bandue coas súas correspondentes progresións lingüísticas; Bande, Bandi, Bandei… , esta evolución do nome da divindade explicaría a expansión do culto ao deus dende a Galicia actual cara o sur.
Efectivamente Prósper concorda con Pedrero en que a extensión do culto ao deus Bandue tomou dirección norte - sur[22], a evolución do Bandue do norte da Gallaecia ao Bande, Bandei, Bandi do Convento Bracarense e da Lusitania así o indica ademais de apuntar, nitidamente, que se trata dunha divindade masculina.[23]

Prósper[24] e Fernández-Albalat[25] pese a ter diferentes postulados sobre a etimoloxía e calidades do deus Bandua coinciden nas súas conclusións en identificar a Bandue coma o deus indíxena que se agocha baixo a toga dos Lares Viales.
A asimilación do culto a Bandue polos Lares Viales entre finais do S. II e III d. C. sería un proceso lóxico da aculturación romana dos cultos indíxenas logo do proceso de conquista do territorio galaico dende o sur (Lusitania) cara o norte (a actual Galicia)[26].
Hermes bifronte de Amorín
Museo Pontevedra

Sabemos polos deuses dos camiños da antigüidade (os exipcios Min ou Osiris, Melkart fenicio, Hermes, Mercurio[27], LaresViales..) que os camiños e sobre todo as encrucilladas son lugares de culto e adoración a estas divindades, a aparición dos acervum (amilladoiros ou milladoiros en Galicia), das chamadas hermas (do deus Hermes[28], representación da divindade con dúas, tres ou catro caras, na súa orixe un busto con falo) na nosa terra indican que o culto ao deus dos camiños é moi forte en Galicia. O Deus grego Hermes (o Mercurio romano[29]) ese mensaxeiro dos deuses, protector dos mercadores, que se ocupaba das negociacións da guerra, conducía as almas dos mortos ao Alén, deus dos viaxantes e ladróns, deus da fertilidade e que sancionaba ou rectificaba os tratados de guerra entre pobos e cidades, tivo a súa divindade paralela na Gallaecia prerromana:
Mercurio de Coto de Altamira
As Neves. Museo Pontevedra

Na nosa terra temos o famoso Hermes de Pontedeume de catro caras - numén autóctono empapado de mitoloxía grega e técnica celta[30] - e o Hermes bifronte de Amorín (Tomiño) datado entre os anos 400-60 a.C.- , tampouco debemos esquecer o Ídolo fálico do Castro de Elviñanin o Ídolo fálico do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria), son imaxes de deuses dos camiños que ben puideran ser representacións de Bandue, xa que parece que todas elas foron esculpidas antes da chegada dos romanos á Gallaecia. Bandue sería pois ese deus dos camiños, a aparición das súas aras en vías romanas de importante tránsito de tropas e minerais é ben significativo.

Prósper insinúa que o Deus Bandue sería un deus non celta e que posiblemente no territorio do Convento Lucense a poboación indíxena seguiría adorando a Bandue en troques das elites romanas ou romanizadas que introducen o culto aos Lares Viales nese proceso de asimilación duns ritos de gran raizame na poboación indíxena.

Fernández-Albalat outorga a Bandue un carácter inequivocamente céltico e guerreiro, sería un deus de función sombría, é o deus que liga, coordina e dirixe aos guerreiros da tribo nas súas batallas, nas razzias (expedicións de rapina), na vida e a morte, estaría pois relacionado cos caídos en combate, os mortos. Esa característica bélica explicaría a asociación de Bandue con Marte, deus romano da guerra, que se reflexa no desaparecido altar de Rairiz de Veiga onde Bandue é nomeado socio de Marte.
Lares Viales en pintura mural, Museo Arqueolóxico de Nápoles

Máis a interpretación do noso deus dos camiños para uns estranxeiros e conquistadores da Gallaecia non sería doada, os romanos atópanse cun deus que é adorado polas trebas dos castros, que protexe aos viaxeiros, os castros, aos guerreiros, que conduce aos mortos… a súa comprensión pasaría por outorgarlle diferentes calidades de diferentes deuses segundo a zona onde nos atopemos;

Deus Tutela (deus gardián romano), o Bandue representado na pátera de Badajoz.


Band de Badajoz
Deus Xano (Ianus) [31], representado coas dúas caras. Xaneiro, o primeiro mes do ano, está consagrado a el, aseguraba os bos finais. É o deus das portas en Roma,  o seu templo pechaba as portas en tempo de paz e abríaas en época de guerra. En Galicia temos o chamado Xano Bifronte de Mos (S. I a. C. - I d. C.) -aínda que tamén puidera considerarse unha herma-.
Xano bifronte de Mos
Museo de Pontevedra

Deus Mercurio, (O Hermes romano) Rodríguez García e Acuña Castroviejo[32]  estudaron as pegadas do deus Mercurio en Galicia, onde apareceron tres pequenas figuras (S.II d.C. IV d.C.), unha ara pequena dun lararium e seis aras, na maioría dos casos atopados nas principais vías de comunicación romanas. A maioría son ofrendas de cidadáns romanos e formaban parte do lararium[33] (ornacinas ou templetes para colocar os Lares Viales e diferentes deuses familiares).

É moi significativa a advertencia de San Martiño de Dumio (515 - 579 d. C.), bispo de Braga e asesor real de Miro monarca suevo da Gallaecia, na súa obra De Correctione Rusticorum, onde menciona as prácticas rituais dos rústicos galegos que quere corrixir ;  así como de deitar pedras nas encrucilladas en honor de Mercurio. Qué outra cousa é senón o culto ao diaño?...[34]Dumio advirte que os amilladoiros (acervum para os romanos) son un culto ao maligno, unha mostra de paganismo que hai que cortar de raíz.

Deus Hércules, o deus romano civilizador por antonomasia. No Hércules de Santa Trega temos un claro exemplo.

Lares Viales, as divindades dos camiños de carácter pacífico máis acaídas para os intereses do Imperio. Das 44 aras dedicadas aos Lares Viales atopadas no Imperio Romano, 36 aras apareceron na Gallaecia.
O arraigo de Bandue na Gallaecia é tan grande que as dúas grandes civilizacións da Historia terán serias dificultades para substituílo; primeiro os romanos cos arriba mencionados Tutela, Mercurio ou Xano e os LaresViales co as súas aras e  lararium e máis tarde a Igrexa cos seus santos condutores (San André, Santiago, San Xiao, Cristovo, San Roque..) os seus santuarios e a cristianización das encrucilladas cos cruceiros (XIV-XV)  e petos das ánimas (XVI-XVII). O mesmo caso dáse nos países célticos de Bretaña e Irlanda.

 Os ritos do Máis Alá e o Caldeiro Máxico

É evidente que dende tempos inmemoriais a nosa terra era o fin do mundo coñecido, ás súas costas camiñaban os devotos do deus solar procurando o Paraíso no leito do mar, buscando a Chaira da Felicidade, a  Terra da Mocidade, os Campos Eliseos...
Ídolo antropomorfo de Pumares, A Estrada
5500-3000 a.C.
Museo de Pontevedra

Dende finais do Neolítico (4000 a. C.- 3000 a.C.), en Galicia e nos países de fachada atlántica, florece a cultura megalítica, unha cultura que honra aos mortos e onde aparecen os ídolos ou estatuíñas que protexen as entradas corredor dos dólmenes, son as primeiras manifestacións das divindades que protexen aos mortos. Miles de anos despois unha divindade relacionada coa morte emerxe con forza en Gallaecia; Bandue.

Non sabemos se os pobos célticos (que segundo algúns autores viñeran de centro Europa) que habitaron a Gallaecia dende o Ulla cara o norte, cohabitaron coa poboación indíxena da Gallaecia de enriba do Tambre (Tamara) e espallaron a súa cultura cara o sur, ou sinxelamente, como apunta a Teoría da Continuidade Paleolítica dos investigadores italianos Francesco Benozzo e Mario Alinei[35] e corraborada os estudios xenéticos de Bryan Sykes[36]; a cultura celta ten o seu xerme no Paleolítico e arranca en terras galaicas coa cultura megalítica espallándose polas Illas Británicas, Irlanda e Bretaña francesa ( a plástica castrexa trísceles, rosetas, cabezas cortadas…, as estelas funerarias dos celticos , as referencias escritas dos xeógrafos romanos.., as lendas, os amilladoiros, as peregrinacións a San André de Teixido, a Santiago, a antropoloxía social…, A Compaña, os cruceiros, a Lenda de Breogán..) son manifestacións culturais galegas que nos unen aos pobos célticos do norte. Son manifestacións que nos indican o camiño do sol (trísceles, tetrasqueles, rosetas…), que nos falan dun contacto co Máis Alá (encrucilladas, peregrinacións…).
Estela con tríscele de Chaves

Nos últimos anos a cultura material castrexa  aporta moitas sorpresas e coloca máis pontes coas culturas célticas do norte, son as cabezas cortadas e os caldeiros ou marmitas de bronce. Mais serán as marmitas as que nos transmiten máis información sobre os ritos máxicos dos pobos célticos;
No Caldeiro de Gundestrup[37] (Dinamarca) unha gran figura, o deus dos mortos, encárgase de introducir no caldeiro aos guerreiros mortos que regresan á batalla reconvertidos en guerreiros a cabalo. Na lenda galesa da irmá de Bran, Branwen, descríbese o caldeiro máxico irlandés de Bran O Bendito: dito caldeiro pode devolver a vida aos guerreiros de novo se son cociñados nel durante a noite. Os soldados levántanse, de novo, tan fortes como antes de morrer[38].

Machado votivo Castro de Trinidade, Mondoñedo
 A aparición do Caldeiro do Castro de Besamaño[39] esmagado e enterrado na croa do castro (que foi arrasado polas lexións romanas no S.I a. C.), na parte máis alta do poboado onde se oficiarían as celebracións políticas - relixiosas, onde @s veciñ@s do lugar acreditan que unha das súas pedras era chamada a Pedra da Santa, ilústranos sobre a importancia relixiosa e máxica dos caldeiros de bronce do noroeste ibérico emparentados cos irlandeses, galos e británicos, o caldeiro máxico onde se practican os ritos de resurrección no Alén dos guerreiros castrexos non podía caer en mans inimigas.
Caldeiro de Besamaño. Museo de Pontevedra
Varios caldeiros- marmitas de bronce apareceron na Galicia nos últimos anos; o Caldeiro do Castro de Torroso (Mos), Caldeiro do Castro de Novás (Xinzo de Limia), Caldeiros do Castro do Monte da Peneda, (Redondela)[40]. O borde do Caldeiro de Besamaño ten unha ringleira de figuras humanas esquematizadas rodeando toda a marmita a modo de procesión, quizais semellando os guerreiros mortos do Caldeiro de Gundestrup ou a procesión dos guerreiros da Diadema- cinturón de Ribadeo ou Moñes[41].
Diadema Ribadeo ou Moñes
Mais a plástica castrexa deita máis escenas relacionadas cos caldeiros, co Alén e a resurrección dos guerreiros; no Machado votivo do Deza temos un bóvido (posiblemente un touro), o torque (42) (distintivo do xefe civil e relixioso castrexo) sobre o fío do machado, e xusto enriba do machado; o caldeiro de bronce. Estes serían os elementos fundamentais nos ritos de resurrección, de contacto co Máis Alá. Os vates ou druídas serían os encargados de preparar os caldos -dende logo non sabemos se ao xeito de Panoramix coa poción máxica de Asterix e Obelix-.
Estes ritos serían presididos pola presencia omnipotente do deus que cociña, que no Caldeiro de Gundestrup é un xigante guerreiro, mesmamente como se describe ao semideus Bran nas lendas galesas.
Machado votivo da comarca do Deza
Museo de Pontevedra
Ese deus condutor e gardián no camiño da vida e da morte sería na Gallaecia o deus Bandue, o deus que protexe aos viaxeiros, mercadores e guerreiros da tribo nas súas expedicións fóra do castro e no acontecer da comunidade castrexa, sería o chamado Bran nas lendas galesas, ese mesmo Bran céltico que se intúe nas terras do Ulla, o mesmo Deus Lar Breo ao que rendían peregrinase e altares pétreos os castrexos do Morrazo no cumio do Castro de Donón e que centos de anos despois cristianizaron Santiago en Donón e San André en Hío -ao que aínda hoxe en día, o 16 de agosto, se lle ofrece a Danza e Contradanza dos Peregrinos-, o mesmo Breogán que dende a torre de Brigantium procura as Illas Marabillosas na futura Eire.
Ara Lar Breo do Castro de Donón
Museo de Pontevedra

@s galeg@s non deixaron de deitar pedras nos amilladoiros do camiño de San Andrés de Teixido e ata o século XIX, os xornaleiros que ían á sega a Castela seguiron botando a pedra da ánima na Cruz de Ferro no Bierzo, hoxe son @s peregrin@s que camiñan a Compostela os que engordan o amilladoiro máis grande da península.
Plaustrum, carro de vacas romano antepasado do galego, Museo della Civilta Romana
E, por certo, disque non hai camiño no mundo que non teña unha pegada dun galeg@, non é de estrañar, seica temos protección divina dende saecula saeculorum

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com




[1]                      Pax. 58 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas
[2]                      Pax. 70 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas
[3]               Hoxe en día, na zona de Ordes, aínda se pode atopar unha curandeira que cura enfermidades coa técnica dos lazos. Nunha primeira sesión colócanlle unha lazada ao enfermo e despois duns días córtanlla logo duns ritos e conxuros.
[4]               Pax. 15. Las rutas sagradas de Galicia
[5]               Pax. 269. Lenguas y religiones prerromanas
[6]               Pax. 150 La interpretatio romana del dios prerromano Bandue
[7]               Pax. 272 e ss. Lenguas y religiones prerromanas
[8]               Pax. 275 Lenguas y religiones prerromanas
[9]              Miliarios e inscrición pax. 658
                http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2004_Miliarios-e-outras-inscricions-viarias-romanas-do-noroeste-hispanico-conventos-bracarense-lucense-e-asturicense.pdf
[10]           http://www.concellosarreaus.com/mod_contenidos/visualizar.php?id=303&p=36&padre=36
[11]             Pax.34. Sobre un supuesto error epigráfico….
[12]             http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/romanizacion-de-galizagalicia-ii.html
[13]                    Pax. 214 El Ejercito y la romanización de Galicia
[14]                    Pax. 88 Los dioses de la Hispania céltica
[15]             López Ferreiro, na súa novela Castelo de Pambre, dedica un capítulo ao desvanecido Castelo de Curbián que se atoparía na marxe esquerda do río Pambre. http://academia.gal/Biblioteca/GetPageById.do;jsessionid=94A013D3E26972B7B184397D5481663A.ragportal?id=OcadePa+1&orde=14&format=0
[16]             http://aulloaenfotos.blogspot.com.es/2010/02/san-martino-de-curbian.html
[17]             http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf
[18]              A Serra de Larouco fai linde entre Galicia e Portugal.
[19]             http://haiqueterghanas.blogspot.com.es/2015/06/normal-0-21-false-false-false-es-x-none_8.html
[20]             http://www.catoira.net/catoira/basega.htm
[21]             Pax. 49 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas
[22]             Pax. 262. Lenguas y religiones prerromanas
[23]             Pax. 268. Lenguas y religiones prerromanas
[24]             Pax. 177 e ss. Lenguas y religiones prerromanas…
[25]             Pax. 22 e ss. Las rutas sagradas de Galicia..
[26]             Pax. 280. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica
[27]             http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf
[28]             http://catedra.pontedeume.es/13/catedra13escolma.pdf
[29]             http://www.mundodosfilosofos.com.br/mercurio.htm
[30]             Pax. 221. Aportaciones al cuadrifaz de Pontedeume
[31]             É chamativa a forza que teñen os mitos pagáns xa ben entrada a Idade Media, un exemplo é o Ianus de Betanzos;  http://historiadegalicia.gal/2017/01/o-desconecido-calendario-medieval-de-betanzos-unico-en-espana/
[32]             http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf
[33]             http://domus-romana.blogspot.com.es/2015/06/lararium-el-culto-domestico-de-la.html
[34]             Pax. 9. Revista Nós nº97, ano 1932 Tomo V. De Correctione Rusticorum Traducción de Paulino Pedret Casado
[35]             http://www.continuitas.org/texts/alinei_benozzo_area-gallega.pdf
[36]             Pax. 9. http://www.continuitas.org/texts/alinei_benozzo_area-gallega.pdf
[37]             Pax. 84 e ss. A Relixión.
[38]             Pax. 87. Mitos Celtas. Miranda Jane Green
[39]             http://www.farodevigo.es/portada-arousa/2013/12/13/caldero-besomano-enigmatica-ocultacion/931906.html
[40]             http://digital.csic.es/bitstream/10261/14244/1/2003_Gallaecia_Armada_calderos-Peneda.pdf
[41]             http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/33/39/41schattner.pdf
(42)            Pax. 110. Os torques do Castro de Xanceda.

BIBLIOGRAFÍA
COLLADO CENZANO, L.V. Las divinidades indígenas protectoras de núcleos de población en la Hispania romana. https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/1159516.pdf
VIRGINIA MUÑOZ, La interpretatio romana del dios prerromano Bandue. http://docplayer.es/13365359-La-interpretatio-romana-del-dios-prerromano-bandue-1.html
RODRÍGUEZ COLMENERO, A. Sobre un supuesto error epigráfico-histórico. Correcciones al ara de Bandua Aetobricus de Codesedo. CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS", Tomo XLVII, Fascículo 113, Santiago 2000.
RODRÍGUEZ COLMENERO, A. Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico (conventos bracarense, lucense e asturicense),Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 2004.
RODRÍGUEZ GARCÍA, P. - ACUÑA CASTROVIEJO, F. Culto e imagen a Mercurio en Gallaecia. http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf
J.M. BLÁZQUEZ. Religiones primitivas de Hispania. Fuentes literarias y epigráficas, Madrid,1962
GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Las rutas sagradas de Galicia. Perduración de la religión celta de la Galicia Antigua en el folclore actual, Deputación da Coruña, A Coruña, 1999.
GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós do Castro, Sada, 1990.
BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela 2007.
BALBOA SALGADO, A. A relixión, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2002.
BERMEJO BARRERA, J.C. Mitología y mitos de la Hispania prerromana II, Editorial Akal, Madrid, 1989.
BRAÑAS ABAD, R. Los pueblos de la Galicia Céltica, Ediciones Akal, Madrid, 2007.
BERMEJO BARRERA, J.C. Sociedade e relixión na Galicia Antiga, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2008.
LADRA, L. Os torques do Castro de Xanceda. Pax. 91-106, Revista Anuario Brigantino nº 27. Betanzos, 2004.
OLIVARES PEDREÑO, J.C. Los dioses de la Hispania Céltica, RAH - Universidad de Alicante, Alicante, 2002.
CAAMAÑO GESTO, J.M. As Vías Romanas. Galicia. Historia, Tomo I, Hércules Ediciones. A Coruña, 1997.
GRIMAL. P. Diccionario de mitología griega y romana, Ediciones Paidós Ibérica, S.A. Barcelona, 1981.
PRÓSPER, B.M. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica, Ediciones Universidad de Salamanca, Salamanca, 2002.
BOGA MOSCOSO, R. Dólmenes de Galicia, Bahía Edicións, A Coruña, 1997.
VIDÁN TORREIRA, M. El ara de Curbián en Palas de Rei (Lugo), Revista Nalgures, Tomo V, ano 2009, pax. 321-328. http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf.
LUENGO MARTÍNEZ, J.M. El Hermes celta de Pontedeume y supervivencias de su culto, Revista Cátedra, pax. 475 e ss. Pontedeume, 1967. http://catedra.pontedeume.es/13/catedra13escolma.pdf
DE LORENZO GONZÁLEZ, S. Aportaciones al cuadrifaz encontrado en Pontedeume, Pax. 216 e ss. Revista Brigantium 6, A Coruña, 1990
GREEN, MIRANDA JANE. Mitos celtas.Ediciones Akal, Madrid, 2001.
ARMADA PITA, X.L. Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra), Revista Gallaecia nº 22, Santiago de Compostela, 2003.