Lares Viales, os deuses dos camiños. Santa Cruz de Fragoso unha encrucillada ancestral

Cruceiro de Santa Cruz de Xeve

Dedicado á Torroeira de Fragoso por eses inesquecibles anos da infancia

Logo da conquista romana da Galicia a finais do século I a.C. o Imperio romano pon en marcha a súa maquinaria de explotación de recursos minerais e de control das zonas conquistadas. Os primeiros pasos serán a creación dunha rede viaria para o transporte de metais e avituallamento, e a pacificación das trebas castrexas. Parte fundamental da pacificación da poboación castrexa será a asimilación e aculturación[1] dos costumes e crenzas castrexas por parte da relixión romana. 

Ara aos Lares Viales de Silva, Pol
No Museo do Castro de Viladonga

Ara aos Lares Viales 
das Torres do Oeste de Catoira
No Museo de Pontevedra

A relixión castrexa, coma a romana, era unha relixión politeísta (adoraban a varios deuses). A arqueoloxía amósanos as pegadas dos deuses pagáns adorados polos castrexos na antiga Gallaecia; Lug, Cohvetena, Navia, Coso, Bandue, Reve, Edovio, Breo, Veo, as Matres, etc.., mais, como nos di Balboa moitas divindades veneradas en Gallaecia como os Lares Viales, as Ninfas, Marte ou Xupiter agochan outras anteriores castrexas.

Os Lares Viales, deuses dos camiños, son un claro exemplo de divindades castrexas ocultas baixo unha toga romana.

Ara aos Lares Viales de Graba, Silleda
No Museo de Pontevedra

A presencia de altares dos Lares Viales son case exclusiva da Gallaecia. Das 44 aras dedicadas aos Lares Viales atopadas no Imperio Romano, 36 aras apareceron na Gallaecia destas 27 no Conventus Lucensis só 5 no Conventus Bracarensis e 4 no Asturum , ademais, hai unha en Álava, dúas na Rioxa, unha en Clunia (Burgos) unha en Segobriga (Cuenca),unha en Alicante e unha en Granada. No resto do Imperio só unha na Dacia, dúas en Italia, unha na Galia e unha en Mauritania.

Ara aos Lares Viales de Adro Vello, San Vicente do Mar
Foto cedida polo Dr. José Carro Otero, o seu custodio.

Varios autores (S. Lambrino, F. Acuña Castroviejo, J. Alarcâo, R. Etienne e G. Fabre) subscriben a teoría de que os Lares son divindades latinas que chegarían á Gallaecia dende Roma no comezo do século II d.C. servindo de medio de unión e coma mecanismo de asimilación de deuses castrexos. Deste xeito produciríase un proceso de sincretismo[2] entre a relixión romana e a relixión indíxena que transcorrería dende o final da conquista romana no ano 19 a.C. e finais do século II d.C. cando aparecen as figuras dos Lares Viales[3].

Ara aos Lares Viales de Castrofeito, O Pino.
Na Facultade de Historia da Universidade de Santiago

J.C. Bermejo no seu traballo sobre os deuses dos camiños súmase á hipótese destes autores; co culto aos Lares Viales pasamos dunha sociedade céltica a outra de tipo céltico-romano, sendo por tanto este culto: unha etapa no camiño cara unha romanización total e cara a transformación da súa mentalidade.

O Lares Viales son pois, eses deuses dos camiños aos que adoraban e pedían protección sobrenatural os galaico-romanos nas súas viaxes, a súa existencia na nosa terra aparece no fondo da prehistoria.

Ante a falta de información nos textos antigos sobre a natureza destes deuses viais, Bermejo fai un estudio comparativo das calidades e ritos divinos presentes nos deuses dos camiños da antigüidade:

Milladoiro cristianizado no camiño de San André de Teixido

 As da deusa grega dos camiños Hécate que se representaba con tres cabezas e que entre outras cousas é protectora dos mortos, creadora da maxia e dadora da fecundidade, aínda que tamén actúa coma protectora da casa e profiláctica contra a enfermidade [4]. As do Mercurio galo, deus dos camiños, dos comerciantes, deus tamén dador da fecundidade[5]. E as do deus grego Hermes, representado polas catro ou tres cabezas nas encrucilladas, onde os seus devotos seguidores deitaban pedras no seu milladoiro. Protector da entrada na casa e no outro mundo, patrón de comerciantes e viaxeiros, mago, músico, filósofo[6] (estas últimas calidades, tamén están documentadas no deus céltico Lug) e deus multiplicador do gando[7]. Tamén  os deus célticos Bran, Brannos,Breogán, Brennus, Breo, ... e Bandua cos seus lazos máxicos protexe aos membros das sociedades célticas no seu periplo cara o Máis Alá, ten características semellantes ao deus Hermes [8].  

Mapa dos milladoiros nos camiños a
Compostela de Fernando López Alsina

San Martiño de Dumio (515 - 579 d. C.), bispo de Braga, na súa obra De Correctione Rusticorum, menciona as prácticas rituais dos rústicos galegos que quere corrixir ; "¿Velaquí qué clase de promesa e de profesión de fe tendes en Deus?... Pois acendede velas xunto ás pedras, ás árbores, ás fontes… así como de deitar pedras nas encrucilladas en honor de Mercurio (recordemos que Mercurio está relacionado co Lug galo[9]) Qué outra cousa é senón o culto ao diaño?...[10]

Coa práctica de deixar pedras[11] nas encrucilladas na honra da divindade dos camiños San Martiño non ía ter sorte; os amilladoiros ou milladoiros son eses montículos de pedras[12] que formaban os camiñantes e logo os peregrinos na súa viaxe cara o santuario da súa salvación eterna. Chamados tamén humilliatorios ou miñadoiros están documentados dende a Alta Idade Media (sete había nos camiños que entraban en Santiago)[13] , segundo Monteagudo, ata ben pouco, había 23 amilladoiros no camiño antigo de San André de Teixido, e outros moitos en Cedeira, Cesuras, Trasanquelos, Sobrado dos Monxes, Melide, Mouche, Vío,  había un enorme en San Cristovo das Viñas (A Coruña)[14], aínda temos vivos os da ruta de peregrinación á San André deTeixido. Pouco a pouco estes milladoiros foron substituídos por cruceiros e petos de ánimas.[15]

Estes amilladoiros coa súa función funeraria tamén se atopan na Serra do Geres (norte Portugal) e na Europa céltica; Bretaña francesa, País de Gales, Escocia, Irlanda onde reciben o nome de cairn, segundo Almagro[16] , este nome viría da raiz céltica ker, cabeza cúspide.

Mapa correxido dos Lares Viales na Península Ibérica de
Isabel Portela Filgueiras

Este factor de conexión coa divindade dos camiños que ten a encrucillada, dáse na Bretaña, Escocia, Gales, Irlanda, norte de Portugal e Galicia, países célticos, por iso é nestes países onde aparecen os cruceiros. Nos anos 30 Castelao cos seus traballos das Cruces de Pedra na Bretaña e Cruces de Pedra na Galiza ilústranos sobre esas divindades ocultas ;

O culto dos camiños xa se esvaeu na memoria das xentes, pero é posíbel que en ningunha banda do mundo garden as encrucilladas un arume de misterio tan punxente como na nosa terra e nos demais países celtas. As remanencias do culto vial teñen, de seguro, un orixe autóctono, aínda que os nosos deuses morreran asoballados polos números romanos. As calzadas militares de Roma enguliron a vida dos camiños galegos e por eles entrou a morte con roupaxes diferentes.

Castelao. As Cruces de Pedra na Galiza.

Bermejo busca no folklore galaico a pista que lle poida indicar as características dos Lares Viales[17], atopa nos estudios de Taboada Chivite sobre as encrucilladas a conexión daqueles deuses dos camiños co deus grego dos camiños  Hermés. Para a nosa cultura popular é na encrucillada onde se producen o contacto co Alén, onde se paran os enterros para rogar polo defunto, onde as choronas ofrecen viandas aos presentes, onde se enterran aos nenos sen bautizar….

Deuses dos Camiños en Santa Cruz de Fragoso

Mapa correxido e ampliado dos camiños medievais no Val do Lérez
do libro Los Caminos medievales de Galicia

San André no Cruceiro de Santa Cruz

No ano 1897, Juan Silva da casa da Canliña, Santa Cruz de Xeve (Pontevedra), entrega á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra unha ara romana dedicada aos Lares Viales. Angel Silva o seu tataravó mercara a Igrexa Vella de Santa Cruz de Fragoso ao Cabildo da Catedral de Santiago, na segunda metade do século XVII, seguramente por mediación do párroco rector Argüelles de San André de Xeve.

A ara ten 75 cm de alto, 27 cm de ancho e 10 cm de groso. Moi desgastada, cortada na parte superior - perdeu parte do texto- e desbastada no lado dereito e no esquerdo cara atrás. Datada no fin do século II principios do III d. C.

Segundo lectura (moi borrosa e de interpretación insegura) de Sampedro, a inscripción do altar pon:

L ARIB V / S V(ialibvs)P(vella)/ AR(am) P(ossvit)/ L(ibens) M(erito)

Puella[18]  puxo este altar aos Lares Viales gustosa e merecidamente

A ara romana foi atopada, sen dúbida, na hoxe desaparecida Igrexa Vella de Santa Cruz no proceso de demolición da mesma. No entorno da igrexa había unha necrópole, varios sartegos atópanse na Canliña, polo que era o antigo cemiterio de Fragoso, e sería, seguramente, tamén igrexa bautismal. 

Da igrexa de Santa Cruz de Fragoso ( hoxe chamada Santa Cruz, a secas) temos novas polo vago recordo dos veciños de Fragoso que oíran falar dunha vella capela na Canliña, pola documentación notarial e eclesiástica dos séculos XV e XVI e pola catalogación de patrimonio do POXUM do Concello de Pontevedra (ver mapa clicando aquí).

 No XVI a igrexa estaba abandonada segundo se extrae dun documento notarial da cesión do foro da igrexa e casal de Santa Cruz de Fragoso (neste documento de 1586[19] con grafía gótica e en castelán aparece o topónimo Xebe[20] con x e b) atopado no arquivo parroquial de San André de Xeve, polo seu párroco rector Herminio Sande Lado.

Ara aos Lares Viales
de Santa Cruz de Fragoso.
No Museo de Pontevedra

Esa igrexa era unha freguesía que aportaba, entre os anos 1485 - 1488, mil marabedís aos Reis Católicos e ao Papa como pago da taxa coñecida polo nome de subsidio. Moitos máis que a outra igrexa desaparecida de San André de Xeve, Santa María de Gatomorto que aportaba 333 e moitos menos que a de San Andrés que aportaba 4000 marabedís (ver documento clicando aquí).

A Igrexa Vella de Santa Crus de Fragoso (segundo a grafía dun documento notarial de 1433 -ver documento clicando aquí-), estaba asentada nun suave outeiro, orientada ao sol nacente, na encrucillada que unía os camiños ancestrais que viñan de Verdozido, de Tenoyro, de Morania (Moraña), do Castro do Valo (Ponte Bora), de Pontevedra e de Campolameiro. Son camiños que na Idade Media aínda seguen acollendo todo o rodar de mercancías da zona.

Son camiños que poñían en comunicación os castros do entorno:

Vistas do Val do Lérez dende o lugar onde se atopaba a
Igrexa Vella de Santa Cruz de Fragoso 

O camiño Verducido tiraba cara o noroeste polas inmediacións da Capela de San Roque -onde no seu entorno atopáronse moedas do imperio romano-, Verducido, Castro Gabian e dende a ladeira este do Outeiro do Castro continuaría cara o noroeste para enlazar coa Via XIX en San Amaro.

O camiño de Moraña subía cara o norte pasando polo Castro Maúnzo, cruzaba a villae medieval de Fonte[21] (Os Fontás) e seguiría o mesmo trazado da carreteira EP0018 ata Moraña.

O camiño de Tenorio, baixaba cara o río Lérez polas Veigas de Alén[22]  cruzaba o río nos pasos ou poldras de Porta Pía e subía ata o castro de Tenorio.

O camiño de Castro do Valo ía ata Filgueira polo camiño romano, cruzaría o río nas pontes de Bora (onde enlazaba co camiño que viña de Tenorio cara Pontevedra) e seguía cara Castro do Valo.

Veigas de Alén en Santa Cruz cara ao río Lérez

O camiño de Pontevedra-Campolameiro que viña dende Pontevedra vadeando o río no Couso, á altura da capela de San Roque ía en linea recta ata Santa Cruz desde onde seguía ata Fragoso e de alí cruzaría o río en Porta Parada cara o castro do Coto de Rodela en Parada para vadear o río de novo  en Porta Mirón e subir ao castro de Redonde, continuaría ata Campolameiro seguindo a ruta dos petróglifos polo Castro das Cerdeiras de Santa Maryna das Fragas, o Castro de Penalba[23] -onde posiblemente pasaba unha vía que viña de Aquae Flaviae Chaves, Portugal  e tiraba cara Aquis Celenis (Caldas de Reis)- e seguiría cara o este por Parada, o castro de San Isidro do Monte para cruzar en Pedre en dirección Cerdedo. Este camiño sería a ruta por onde baixaba o estaño do Monte Seixo (onde se atopa a Portalén) cara ao val de Lérez e Pontevedra. Ao pe do Monte Seixo atópase o lugar de Cavenca, Bouza Brey documentou a aparición dunha ara votiva romana na remodelación da Capela do Salvador de Cavenca [23b].

A Era Contemporanea trouxo para a parroquia de Xeve a carreteira PO-223,  que co seu trazado máis ao norte da antiga igrexa de Santa Cruz, fai esmorecer e esquecer a vella ruta. Hoxe en día, Santa Cruz de Xeve está representada polo cruceiro ao pe desta carreteira provincial, dista uns 300 metros do lugar onde se

Verducido dende o Outeiro do Castro. En primeira linea
o Castro do Gabian

atopaba a Igrexa Vella. De coidada talla pode que fora obra do maestro Cendón, segundo algúns veciños o cruceiro de Santa Cruz é o que estaba diante da capela de San Roque, costeado polo rector Argüelles[24] a finais do século XVII, ten a Xesús crucificado e a Piedade na cruz, a San André coa cruz en aspa nunha fornela e a Santiago sen barba ou a San Roque sen can noutra?.

O lendario Castro Maúnzo

Que aparecera unha ara dedicada aos Lares Viales  na igrexa vella de Santa Cruz indicaría a existencia dunha anterior construción romana, poida que un templo pero seguramente unha villae que faría a función de control dos diferentes camiños da comarca, Alsina indica que moitos propietarios de villae romanos constrúen igrexas rurais dentro do territorio da parroquia antiga (…) e cun clérigo que a atende e administra. [25]

Santa Cruz de Fragoso é un caso semellante ao doutras igrexas prerrománicas e románicas con necrópole onde se atoparon aras votivas dedicadas aos Lares Viales; Santa María de Caldas, San Xulián de Requeixo, Adro Vello (San Vicente do Mar)…  son claros exemplos de continuidade de ocupación aló menos dende o século I. d. C. A cercanía dos ríos ou do mar tamén é un distintivo común a eles, por algo a auga é un elemento purificador e detránsito cara o Alén.

Val do Lérez, Fragoso á esquerda

Mais as trebas castrexas non construían nas encrucilladas, nelas atópanse as portas do Alén, do Máis Alá, son os lugares onde os indíxenas fan as súas rogativas ao deus dos camiños, (Lug, Bandua, Bran, Breo, Breogán..) a divindade que guía no camiño da vida e da morte, é onde se forman os milladoiros coas pedras das ánimas.

Capela e cruceiro de San Roque 

Os romanos, non obstante, aproveitarán a posición estratéxica  das encrucilladas para instalar as súas villae e mansio. Dende elas controlarán o territorio castrexo. Coa asimilación dos deuses dos camiños castrexos polos Lares Viales o imperio romaniza os ritos sagrados castrexos e erixen  altares a esas divindades en templos e nas villae, é un xeito necesario para cumprir coa divindade indíxena por invadir eses lugares divinos, por iso alguén (muller ou home) dos galaico-romanos de Fragoso consagraron a ara aos Lares Viales, para agradecerlles a súa protección nas súas viaxes e no futuro Máis Alá. Esta ara está rota na súa parte superior por iso non ten os focus  ou buraquiños (a maioría tiñan tres) típicos destes altares, neles queimaban follas de loureiro ou outras plantas para facer os ritos de petición de favores divinos.

A partir do século IV d.C., será a Igrexa quen faga esa tarefa de asimilación dos ritos anteriores, neste caso romanos, coa conversión do emperador romano ConstantinoI ao cristianismo, os antigos cultos deixan de ser oficiais e prodúcese unha lenta absorción dos rituais e divindades da  relixión politeísta polo cristianismo, Prisciliano  será quen poña a andar ese proceso de cristianización en Galicia, as elites das cidades e terratenentes do rural seguirán maioritariamente as súas proclamas.

Calzada romana en Filgueira. Xeve

A advocación a Santa Cruz parece sinalar que o establecemento da igrexa vella en Santa Cruz de Fragoso vería de ben atrás no tempo.

A tradición da Santa Cruz ten a súa raíz na invención da recuperación por Santa Helena -nai do primeiro emperador cristiano Constantino I- da cruz onde Xesús fora crucificado.

A festividade da Santa Cruz, Vera Cruz ou Cruz de Maio, que se festexa o 3 de maio, tentou  reemplazar a festa precristiá do 1 de maio, en xeral, con pouco éxito. Aínda que algunha resiste; na Santa Crus de Baiobre (Branzá, Arzúa), o 3 de maio séguese facendo a romaría e a subasta das uñas, pídese á Santa Cruz pola protección dos animais e das colleitas do campo.

A Festa dos Maios, verba que vén de Maia deusa grega da fecundidade e da primavera, nai de Hermes, o deus dos camiños grego, é unha festa de orixe pagá que ten por obxecto celebrar o brotar da natureza na primavera, en Galicia séguese festexando dende tempos inmemoriais do mesmo xeito; adornando a árbore da vida con froitos e flores e danzando e recitando.

Posible miliario romano en Filgueira, Xeve

Os primeiros días de maio celebrábase tamén a Festa de Beltene ou Beltaine ou Cétshamain a segunda das catro grandes festividades celtas. Marca o comezo do verán para os celtas. Nesta festividade prendíanse fogueiras na noite anterior e purificábase o gando facéndoo pasar entre elas, pola mañá bebíase das fontes antes dos primeiros raios de sol (coma hoxe no San Xuan), adornábanse con flores e bailaban ao redor da árbore sagrada. É a festa que marca o inicio da primavera, cando comezan as viaxes dos grupos de guerreiros novos das trebas castrexas cara as razzias (guerras de rapiña), e dos mercadores  cara os seus negocios do troco...

No outeiro de Santa Cruz de Fragoso, seguirían festexándose os maios na honra da nai natureza, a nai do deus dos camiños, a igrexa vella coa Santa Cruz intentará durante anos trocar aqueles ritos ata a súa desaparición na primeira metade do século XVI. A árbore da vida dos maios levará a Cruz de Maio na súa cúspide mais o recendo ancestral nunca ficará.  

Mais hoxe os maios seguen tendo unha importante aceptación popular na parroquia de Xeve, e coma cada ano o primeiro de maio, a Asociación Recreativa de Xeve non falta a cita -e por secula seculorum- da Festa dos Maios na Praza da Ferrería de Pontevedra.

E para rematar atentos que ei vén;

Santa Cruz de maio, o lobo e o corvo nado, e o raposo medio criado

Ata sempre e bo proveito,

Celso Alberte Magariños Costas, celsomagarinhos@gmail.com

Post data: A finais do 2015, meses despois da publicación deste traballo, tivemos a nova da aparición doutro altar aos Lares Viales en Quintá, A Grade, Chantada, no que parecen os restos dunha mansión romana, os investigadores cren que podería tratarse de Aqua Quintina encravada nunha encrucillada da VIA NOVA (Lugo-Astorga). As excavacións fóron realizadas no 1993, un exemplo da nula difusión dos acontecementos históricos na nosa terra.

---

[1] Proceso de adopción.

[2] Proceso de fusión.

[3] Pax.193 e ss. Mitología y mitos de la Hispania Prerromana II

[4] Pax. 211. Mitología y mitos de la Hispania Prerromana II

[5] Pax. 196. Mitología y mitos de la Hispania Prerromana II

[6] Pax. 133. Diccionario de Diosas y Dioses, Diablos y Demonios

[7] Pax. 354. Historia de las creencias y de las ideas religiosas. Tomo I

[8] Pax. 162 Sociedade e Relixión na Galicia Antiga

[9] Pax. 197. Mitología y mitos de la Hispania Prerromana II

[10] Pax. 9. Revista Nós nº97, ano 1932 Tomo V. De Correctione Rusticorum Traducción de Paulino Pedret Casado

[11] Esta teima de lanzar a pedra para solicitar axuda divina aínda se contempla sobre unha chea de capelas da nosa terra no día da súa romaría.

[12] as pedras seica son a cápsula das ánimas dos defuntos

[13] Pax. 285. Del Cantábrico al Duero.

[14] Pax. 14 El canto de los Responsos

[15] Pax. 150. As Festas cíclicas

[16] Pax. 15 El canto de los Responsos

[17] Pax. 226. Mitología y mitos de la Hispania Prerromana II

[18] Que a dedicante sexa unha muller chamada Puella, moza en latín, é algo dubidoso xa que so se basa na letra P.

[19] Pax. 16 a 19. Xeve en el siglo XVII

[20] Tamén aparece nos documentos coma Jebre, Xeve, Geve, Gebe, Jebe, Jeve. Na época medieval a grafía "j" representa unha prepalatal fricativa sorda , é dicir, é o mesmo sonido que en galego actual escríbese con "x". Pax. 13 e ss. Xeve en el siglo XVII.

[21] Pax. 248. La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media.

[22] Topónimo ben elocuente tratándose os deuses dos camiños dunhas divindades relacionadas co Máis Alá

[23] Sobre este castro edificóuse a Capela de San Antón.
[23b] Pax. 311. Corpus de Inscripcións Romanas T.II. Poñía; NOS v(otum) s(olvit), desaparecida, é posible que poida estar encastrada nas paredes da capela.

[24] Pax. 39 - 44. Xeve en el siglo  XVII

[25] Pax. 266. Del Cantábrico al Duero.

Bibliografía

* MIRCEA ILEADE. Historia de las creencias y de las ideas religiosas, Ediciones Paidós Ibérica. Barcelona, 1999

* MANFRED LURKER. Diccionario de Diosas y Dioses, Diablos y Demonios, Editorial Paidós, Barcelona, 1999.

* BERMEJO BARRERA, J.C. Mitología y mitos de la Hispania Prerromana II. Editorial Akal, Madrid, 1986.

* BERMEJO BARRERA, J.C. Sociedade e Relixión na Galicia Antiga, Editorial Lóstrego, Santiago de Compostela, 2008.

* REBOREDO TAJES, M. A cultura castrexa na bacía do Lérez- Almonfrei. Documento pdf na rede.

* PORTELA FILGUEIRAS, M.I. Los dioses lares en la Hispania Romana. Instituto Español de Arqueología. C.S.I.C.

* PXOUM do Concellode Pontevedra, Consultora Galega, 2007.

* FRANCO MASIDE, R.M. Lares Viales na provincia da Coruña, Revista Gallaecia, nº 21. Santiago de Compostela, 2002.

* GÓMEZ VILA, J. Dedicatorias a los Lares Viales en la provincia de Lugo, Revista Gallaecia, nº 23, Santiago de Compostela, 2004.

* MARTÍN SEIJO, M. e ARMADA PITA, X.L. Nueva inscripción a los Lares Viales prodedente de Somede, Revista Gallaecia, nº 24, Santiago de Compostela, 2005.

* LÓPEZ ALSINA, F. Del Cantábrico al Duero. Trece estudios sobre organización social del espacio en los s. VIII a XIII.  Parroquias y diócesis: el obispado de Santiago de Compostela.. Universidad de Cantábria, 1999.

* LÓPEZ ALSINA, F. La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media. Consorcio de Santiago-USC, Santiago de Compostela. 2013.
* FERREIRA PRIEGE, E. Los caminos medievales de Galicia, Boletín Avriense, Museo Provincial de Ourense, Ourense, 1988. 

* SANDE LADO, H. Xeve en el siglo XVII. Edición de Heminio Sande Lado, Pontevedra, 2010.

* FILGUEIRA, J. e D´OS, A. Inscripciones Romanas de Galicia Tomo III, Museo de Pontevedra, Santiago de Compostela, 1955.

* ALMAGRO-GORDEA, M. El "Canto de los Responsos" de Ullaca (Ávila): un rito celta del Más Allá. Revista de Ciencias de las religiones, Universidad Complutense de Madrid, 2006.

* BAÑOS RODRÍGUEZ, G, Corpus de Inscripcións romanas de Galicia, II, Consello de Cultura Galega, Santiago, 1994.

* RODRÍGUEZ CASTELAO, A.D.M. As Cruces de Pedra na Galiza, Editorial Galaxia, Santiago de Compostela, 1984.

* GONZÁLEZ PÉREZ, CL. As festas cíclicas do ano, Museo do Pobo Galego, Santiago de Compostela, 1991.
* http://toponimia.pontevedra.eu
* http://gmh.consellodacultura.org/nc/catalogo/