Bandue, o Deus Galaico dos Camiños

Tríscele do Castro de San Cibrao de Las

Bandua, Bandue, Bande, Bandei, Bandi, Bandiae … son os nomes polo que foi coñecido o deus galaico Bandue, adorado en todo o territorio da antiga Gallaecia e norte da Lusitania. É un dos deuses galaicos máis venerado antes e despois da chegada das lexións romanas. Sabemos del polas máis de 30 aras galaico-romanas e por unha pátera romana.

O significado do nome do deus Bandue tivo variadas propostas de historiad@s e filólog@s;

Vicenzo Cocco rastrea na raíz Band do hidrónimo medieval Banduge, band sería unha raíz céltica que daría  banna "gota de auga"nas línguas cornica, irlandesa, bretona…[1].

Nó de Salomón S. II a.C.- I a.C. Castro Santa Trega

Blanca García Albalat seguindo a Michelena (1962) interpreta a raiz Band procedente da indoeuropea bhendh "atar, ligar"[2]. Bandue sería pois o deus que liga, víncula e dirixe aos guerreiros da tribo nas súas batallas e na vida e a morte. Bandua sería un deus de primeira función no seu aspecto sombrío, caracterizábase por utilizar a maxia dos lazos[3], coa que ataban a seus inimigos, inmobilizándoos ou vinculaban maxicamente aos seus seguidores[4].

Ferreira da Silva considera que Band é o nome común equivalente a "deus, lar, genius".

Pedrero opina que o deus que ata "non tería que ser un deus dos xuramentos, nin guerreiro, senón que sería o deus dos vínculos, e podería pensarse nunha vinculación por principio de parentesco, clans ou tribus e por extensión de cidades ou pobos. De aí que teña que ser precisado por epítetos e que estes sexan na súa maior parte de carácter local[5].  

Genio en moeda romana

Virginia Muñoz, no seu artigo La interpretatio romana deldios prerromano Bandue,  baseándose fundamentalmente na pátera romana de procedencia descoñecida (probablemente da antiga Lusitania) que se atopa na Colección Calzadilla de Badajoz - onde aparece unha figura, aparentemente feminina, coroada coa lenda Band -, conclúe que a interpretación romana da divindade leva á fisonomía feminina e sería a correspondente á deusa Tutela romana, deusa protectora de lugares (cidades, fogares, naves,..) mais sería un deus masculino como se pode apreciar noutras páteras onde a representación iconográfica do Genio romano é moi semellante a da pátera de Bandue[6] (ver a imaxe de Band un chisco máis abaixo).

Deus Xano

Blanca María Prósper, filóloga, propón unha nova etimoloxía para Bandue; o tema bandu raíz de Bandue, Bande, Bandi… viría dun nome de acción; * g w em - tu- "paso", suxire unha orixe indoeuropea  non necesariamente céltica, as diferentes variantes en linguas de orixe indoeuropeo (letón, lituano, grego, latino,…) daría lugar a; paso, vao, camiño, lugar, sede, asento, trono, cañada de gando, … [7] e o deus máis acaído sería o latino Portunus, o antigo deus protector dos portos, pasos, vaos ou camiños que teñen que ser defendidos pola divindade para seguridade dos habitantes do poboado (en Roma é o protector do porto Tiberino). Orixinalmente está asociado a o deus romano das portas Xano. Xano é o deus que lle da nome ao primeiro mes do ano; Xaneiro, é representado polas dúas caras. Cando abre as portas, o seu poder máxico deixa abertos pasos e desfiladeiros para que o exército volva vitorioso e incólume á cidade[8] .

Bandue sería o deus que protexe os vaos sobre as augas ou os camiños que levan ao castro, é a divindade que outorga seguridade á comunidade indíxena.

Todas as investigacións sobre a divindade Bandue, agás unha, orientan as súas conclusións cara un deus titor, escolta, que protexe aos seus devotos  ou os pasos e camiños que levan aos castros e por suposto a estes.

Mapa As Vías Romanas de J.M. Caamaño Gesto. 1997

Bandue en Galicia

Vexamos onde se atoparon as aras consagradas a Bandue na nosa terra e quen foron os seus dedicantes:

Bandue Cadiego ou Cadogus, (Mixós, Verín, Ourense) , atopada en 1927 na igrexa pre-románica de Santa María de Mixós formando parte do altar maior (encastrada na base do altar había outra ara pero sen inscripción) , é a única dedicada a este deus ofrecida por unha muller; Terentia Rufina.

Mixós atópase na vía romana que unía Chaves (Aquae Flavie) con Lugo (Lucus Augusti) por Verín e Laza continuando por Molgas, Ourense, Temes (onde apareceu unha ara aos Lares Viales) e á altura da Barrela tiraba cara Chantada ata a VIA XIX autovía romana que levaba a Lugo ou continuaría cara Palas de Rei , onde cruzaría a VIA XIX seguindo cara o norte ata o campamento romano de Cidadela (Sobrado dos Monxes) e de aí a Brigantium (A Coruña)[9].

Bandue Verubrico, apareceu en Arcucelos, Retorta, Laza, Ourense, 5 km ao norte de Mixós na mesma vía romana, conservábase na casa do avogado do estado, Benito Blanco Rajoy en Vilaza a 5 km de Verín, hoxe en paradoiro descoñecido.

 BANDVV / ERUBRICO / MONT (anius) / MO(n) IANUS  CONSACRAV(it). EX VOTO. Montanius Monianus consagrou esta ofrenda a Bandue ….rubrico.

Estaríamos ante un devoto indíxena en proceso de romanización, o Montanius sería latino e Monianus indíxena.

Arcucelos

Bandue Aetiobrigo 

 (Codosedo, Sarreaus, Ourense) a súa tradución sería;

Marcius (?), fillo de Ruus(?), fai esta adicatoria a Bandua de Ae(t)iobrigo (?), cumprindo o seu voto con ánimo alegre. (Rivas Fernádez; Bol. Aur., XXIX, p. 39).

Atopada no 1860, preto da igrexa de Santa María de Codosedo. Logo de máis dun século ilocalizada, apareceu en 1999 tirada no estreito camiño que sube á igrexa despois de derrubarse o muro da casa no que estaba embutida. A ara ingresou nese mesmo ano no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. 

Segundo algúns autores por Codosedo pasaba a  Vía Caladunum-forum Limicorum-Intermnici que, procedente de Vilar de Perdices (Na Serra do Larouco), percorría Nocelo da Pena, Sarreaus, Padroso, Portela da Quinta e Codosedo na dirección a Vilar de Barrio[10] onde se xuntaría coa vía paralela -a que pasaba por Mixós e Arcucelos- que viña de Laza para seguir ata Ourense.

Rivas Fernández confunde as referencias de Barros Sibelo en 1875 sobre esta ara, coa estela funeraria, tamén atopada en Codesedo, que di así; O poboado de Nemetóbriga fai esta dedicatoria a Alecio, fillo de Bíbalo, pese a que non está enterrado aquí. Que a terra te sexa leve[11], polo que temos que entender que a cidade de Nemobriga citada por Ptolomeo (xeógrafo grego do S. II d. C.) estaría nas inmediacións de Codesedo e non no entorno de Trives Vello como sostiñan algúns autores.  

Territorio de culto a Bandua e Coso
Pax. 159 Los dioses de la Hispania céltica

Bandue Lambricae ou Lanobricae (Eiras, San Amaro, Ourense) apareceu facendo de pe nun banco de pedra no Pazo de Eiras (alí segue). En mans particulares sen acceso ao público. Algúns autores aseguran que foi atopada no Castro de San Cibrán de Las a case dous quilómetros de Eiras. Outros din que foi encontrada no castro de Santrocado ou San Torcuato,  tamén a 2 quilómetros de Eiras. Mais, é moi posible que en Eiras estivese a vila do romanizado Emilio Reburrino o promotor da dedicación a Bandue do altar.

En outubro do 2016 Xabier Moure instou por escrito ao Servizo de Patrimonio Cultural en Ourense e no Concello de San Amaro para que se protexa este ben que corre grave risco de desaparición ante o abandono do pazo dende o ano 2009 e a súa posta en venta[12].

A escasos dez quilómetros ao este, na mesma VIA XVIII (Braga-Astorga), aínda podemos contemplar a ara consagrada aos Lares  Viales, volta do revés, facendo os labores de pia batismal na Capela de Sanxiao de Fontefría, Amoeiro, Ourense.

Foto da web O Noso Patrimonio

Bandue Veigebreaego (Rairiz de Veiga, Ourense) (no Museo Arqueolóxico de Ourense) descuberta no 1957 reutilizada coma pía de auga bendita na igrexa de San Xoán de Rairiz, na  via romana VIA XVIII ou VIA NOVA que viña do campamento romano de  Aquis Querquenis (Bande). Un exemplo de que o topónimo Veigebreaego é coincidente coa raíz do topónimo actual, Veiga, viría a ser o Castro de Veiga.

V.S.L.M./BANDVE/VEIGABR/AEGO/M SILON/VS GAL SI/LLANVS/SIG COHI/CAL DR", ("Gustoso cumpriu o seu voto a Bandua Veigebreaego Marco Silonio  Silano, da tribu Galeria, abandeirado da primeira Cohorte dos Galaicos, cidadán romano")[13]. Foi realizada por individuo da tribo Galeria, pertencente á Cohors I Gallica Civium Romanorum que formaba parte da Legio VII Gemina.

Martis socio Banduae (Rairiz de Veiga, Ourense) DEO VEXILLOR(um)/MARTIS SOCIO/BANDUAE. Atopábase na igrexa parroquial de San Xoán. Desaparecida, citada por Ramón de la Higuera no ano 1628 máis de trescentos anos antes de encontrarse a outra ara adicada a Bandue na mesma igrexa polo que a intención dalgúns autores de considerala falsa parece unha parvada, como ía inventarse Ramón de la Higuera unha ara consagrada a Bandue cando aínda non se descubrira ningunha dedicada a este deus. Rodríguez Colmenero opina que existiu, primeiro porque no lugar hai outra inscrición dedicada á mesma divindade, segundo porque a forma "socius", máis xenitivo, parece confirmarse noutra inscrición, e terceiro porque resultaría estraño que en séculos pasados lograran identificar a inscrición. Citada polo arcipreste de Santa Xusta de Toledo nos seus Adversarios cando veu a Galicia co bispo de Toledo. http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/romanizacion-de-galizagalicia-ii.html

Olivares Pedreño apoia a opinión de Colmenero e argumenta que Rairiz de Veiga atópase nunha zona de intersección onde se encontraron aras dedicadas a Marte e a Bandue. Ao oeste de Rairiz foi onde se atoparon máis aras consagradas ao Marte indíxena; Marte Carioceco en Tui, Marte Carieco en Refoios de Lima,  Marte Carieco en Lisouros e Marte Tarbuceli en Montariol.

 Ao este de Rairiz apareceron os altares dedicados a Bandue en Mixós, Codosedo e Retorta, polo que no entorno de Rairiz de Vega renderíase culto en maior ou menor medida a ambas divindades; Bandue e Marte indíxena[14].

Ara dos Cerciegos (Curbián)

Bandue Cercieco (Bandue Bolecco ,segundo lecturas erróneas anteriores) (Curbián[15], Palas de Rei, Lugo) consérvase no Museo Provincial de Lugo.

Descubriuse na casa reitoral que se atopa enfronte da igrexa parroquial de San Martiño de Curbián[16] no ano 1952, era utilizada como pedestal na cociña. Ten unha curiosa historia:

Bandue / Cercieco(rum) / Sulpicius / Ser(gia) · Cercius / v(otum) · s(olvit) · l(ibens) · m(erito)

Ao Bandua dos Cerciegos: Sulpicio Cercio da tribo Sergia cumplíulle gustoso o merecido voto.

O dedicante do altar, un cidadán romano, ademais de indicar o seu tria nómina; prenomen Sulpicio, o cognomen Cercio e a tribo a que pertence; a Sergia, apunta a que na Gallaecia romana houbo uns cerciegos como rama cercia da Gens Sulpicia, unha das máis antigas familias patricias da antiga Roma.

A carón de San Martiño de Curbián
foi asasinado no 1946, Benedito Fuentes Díaz
Xefe da Guerrilla do Alto Ulla

Bandue de Aragunde, Catoira

Deo Bandue (Aragunde, Catoira, Pontevedra).

Deo Bau (duae) Ti (berius). Cla (udius). Ci (----) Vo--. V (otum). S (olvit). L (ibens). M (erito)

Ao Deus Bandue Tiberio Claudio Ci.. cumplíulle gustoso o merecido voto

Atopouse na finca da Capela, nun xacemento arqueolóxico onde apareceron vestixios arqueolóxicos de épocas  romana e sueva a carón da capela da  Nosa Señora da Barca[19], consérvase reutilizada como base dunha columna na casa de Loureiro Isorna na finca da Curula de Aragunde[20]. A dous quilómetros ao noroeste de Aragunde, no complexo castrexo das Torres do Oeste, ao pe do río Ulla, atopouse unha ara aos Lares Viales.

Os epítetos e dedicantes

Case todos os epítetos (adxectivos que amosan as características do deus) que acompañan á divindade Bandue refírense a un topónimo (nome dun lugar) na maioría das veces rematado en brigo, brico, briga do céltico bris, poboado ou fortificación en altura, ou sexa; o castro.

Os dedicantes das aras son na súa maioría indíxenas, mais hai cinco con trianomina (os tres nomes que indican que o dedicante é romano ou está romanizado) deles un liberto (escravo romano) e tres militares romanos (dous pertencentes á Legio VII con sede en León e un portaestandarte da Cohors I Gallicarum Civium Romanorum), destes un non hai seguridade de que sexa romano ou indíxena, e dous aínda conservan un nome indíxena. So hai unha muller de nome romano -Terentia Rufina da ara de Mixós- que pola súa condición de muller non pode levar os tres nomes[21].

Bandue e os Lares Viales

É un feito asumido por tod@s @s investigadores que os Lares Viales romanos agochan unha divindade indíxena adorada por gran parte da poboación galaica antes e despois da conquista romana da futura Gallaecia.

Ara a Bande no Castelo de Feira, Portugal

É significativo que no Convento Lucense, onde se atoparon menos inscricións dedicadas a Bandue, foi onde se encontraron máis altares dedicados aos Lares Viales e, polo contrario, no Convento Bracarense e no norte da Lusitania é onde apareceron menos aras aos Lares Viales e máis ao deus Bandue coas súas correspondentes progresións lingüísticas; Bande, Bandi, Bandei… , esta evolución do nome da divindade explicaría a expansión do culto ao deus dende a Galicia actual cara o sur.

Efectivamente Prósper concorda con Pedrero en que a extensión do culto ao deus Bandue tomou dirección norte - sur[22], a evolución do Bandue do norte da Gallaecia ao Bande, Bandei, Bandi do Convento Bracarense e da Lusitania así o indica ademais de apuntar, nitidamente, que se trata dunha divindade masculina.[23]

Prósper[24] e Fernández-Albalat[25] pese a ter diferentes postulados sobre a etimoloxía e calidades do deus Bandua coinciden nas súas conclusións en identificar a Bandue coma o deus indíxena que se agocha baixo a toga dos Lares Viales.

A asimilación do culto a Bandue polos Lares Viales entre finais do S. II e III d. C. sería un proceso lóxico da aculturación romana dos cultos indíxenas logo do proceso de conquista do territorio galaico dende o sur (Lusitania) cara o norte (a actual Galicia)[26].

Hermes bifronte de Amorín
Museo Pontevedra

Sabemos polos deuses dos camiños da antigüidade (os exipcios Min ou Osiris, Melkart fenicio, Hermes, Mercurio[27], LaresViales..) que os camiños e sobre todo as encrucilladas son lugares de culto e adoración a estas divindades, a aparición dos acervum (amilladoiros ou milladoiros en Galicia), das chamadas hermas (do deus Hermes[28], representación da divindade con dúas, tres ou catro caras, na súa orixe un busto con falo) na nosa terra indican que o culto ao deus dos camiños é moi forte en Galicia. O Deus grego Hermes (o Mercurio romano[29]) ese mensaxeiro dos deuses, protector dos mercadores, que se ocupaba das negociacións da guerra, conducía as almas dos mortos ao Alén, deus dos viaxantes e ladróns, deus da fertilidade e que sancionaba ou rectificaba os tratados de guerra entre pobos e cidades, tivo a súa divindade paralela na Gallaecia prerromana:

Mercurio de Coto de Altamira
As Neves. Museo Pontevedra

Na nosa terra temos o famoso Hermes de Pontedeume de catro caras - numén autóctono empapado de mitoloxía grega e técnica celta[30] - e o Hermes bifronte de Amorín (Tomiño) datado entre os anos 400-60 a.C.- , tampouco debemos esquecer o Ídolo fálico do Castro de Elviña, nin o Ídolo fálico do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria), son imaxes de deuses dos camiños que ben puideran ser representacións de Bandue, xa que parece que todas elas foron esculpidas antes da chegada dos romanos á Gallaecia. Bandue sería pois ese deus dos camiños, a aparición das súas aras en vías romanas de importante tránsito de tropas e minerais é ben significativo.

Prósper insinúa que o Deus Bandue sería un deus non celta e que posiblemente no territorio do Convento Lucense a poboación indíxena seguiría adorando a Bandue en troques das elites romanas ou romanizadas que introducen o culto aos Lares Viales nese proceso de asimilación duns ritos de gran raizame na poboación indíxena.

Fernández-Albalat outorga a Bandue un carácter inequivocamente céltico e guerreiro, sería un deus de función sombría, é o deus que liga, coordina e dirixe aos guerreiros da tribo nas súas batallas, nas razzias (expedicións de rapina), na vida e a morte, estaría pois relacionado cos caídos en combate, os mortos. Esa característica bélica explicaría a asociación de Bandue con Marte, deus romano da guerra, que se reflexa no desaparecido altar de Rairiz de Veiga onde Bandue é nomeado socio de Marte.

Lares Viales en pintura mural, Museo Arqueolóxico de Nápoles

Máis a interpretación do noso deus dos camiños para uns estranxeiros e conquistadores da Gallaecia non sería doada, os romanos atópanse cun deus que é adorado polas trebas dos castros, que protexe aos viaxeiros, os castros, aos guerreiros, que conduce aos mortos… a súa comprensión pasaría por outorgarlle diferentes calidades de diferentes deuses segundo a zona onde nos atopemos;

Deus Tutela (deus gardián romano), o Bandue representado na pátera de Badajoz.

Band de Badajoz

Deus Xano (Ianus) [31], representado coas dúas caras. Xaneiro, o primeiro mes do ano, está consagrado a el, aseguraba os bos finais. É o deus das portas en Roma,  o seu templo pechaba as portas en tempo de paz e abríaas en época de guerra. En Galicia temos o chamado Xano Bifronte de Mos (S. I a. C. - I d. C.) -aínda que tamén puidera considerarse unha herma-.

Xano bifronte de Mos
Museo de Pontevedra

Deus Mercurio, (O Hermes romano) Rodríguez García e Acuña Castroviejo[32]  estudaron as pegadas do deus Mercurio en Galicia, onde apareceron tres pequenas figuras (S.II d.C. IV d.C.), unha ara pequena dun lararium e seis aras, na maioría dos casos atopados nas principais vías de comunicación romanas. A maioría son ofrendas de cidadáns romanos e formaban parte do lararium[33] (ornacinas ou templetes para colocar os Lares Viales e diferentes deuses familiares).

É moi significativa a advertencia de San Martiño de Dumio (515 - 579 d. C.), bispo de Braga e asesor real de Miro monarca suevo da Gallaecia, na súa obra De Correctione Rusticorum, onde menciona as prácticas rituais dos rústicos galegos que quere corrixir ; … así como de deitar pedras nas encrucilladas en honor de Mercurio. Qué outra cousa é senón o culto ao diaño?...[34]Dumio advirte que os amilladoiros (acervum para os romanos) son un culto ao maligno, unha mostra de paganismo que hai que cortar de raíz.

Deus Hércules, o deus romano civilizador por antonomasia. No Hércules de Santa Trega temos un claro exemplo.

Lares Viales, as divindades dos camiños de carácter pacífico máis acaídas para os intereses do Imperio. Das 44 aras dedicadas aos Lares Viales atopadas no Imperio Romano, 36 aras apareceron na Gallaecia.

O arraigo de Bandue na Gallaecia é tan grande que as dúas grandes civilizacións da Historia terán serias dificultades para substituílo; primeiro os romanos cos arriba mencionados Tutela, Mercurio ou Xano e os LaresViales co as súas aras e  lararium e máis tarde a Igrexa cos seus santos condutores (San André, Santiago, San Xiao, Cristovo, San Roque..) os seus santuarios e a cristianización das encrucilladas cos cruceiros (XIV-XV)  e petos das ánimas (XVI-XVII). O mesmo caso dáse nos países célticos de Bretaña e Irlanda.

 Os ritos do Máis Alá e o Caldeiro Máxico

É evidente que dende tempos inmemoriais a nosa terra era o fin do mundo coñecido, ás súas costas camiñaban os devotos do deus solar procurando o Paraíso no leito do mar, buscando a Chaira da Felicidade, a  Terra da Mocidade, os Campos Eliseos...

Ídolo antropomorfo de Pumares, A Estrada
5500-3000 a.C.
Museo de Pontevedra

Dende finais do Neolítico (4000 a. C.- 3000 a.C.), en Galicia e nos países de fachada atlántica, florece a cultura megalítica, unha cultura que honra aos mortos e onde aparecen os ídolos ou estatuíñas que protexen as entradas corredor dos dólmenes, son as primeiras manifestacións das divindades que protexen aos mortos. Miles de anos despois unha divindade relacionada coa morte emerxe con forza en Gallaecia; Bandue.

Non sabemos se os pobos célticos (que segundo algúns autores viñeran de centro Europa) que habitaron a Gallaecia dende o Ulla cara o norte, cohabitaron coa poboación indíxena da Gallaecia de enriba do Tambre (Tamara) e espallaron a súa cultura cara o sur, ou sinxelamente, como apunta a Teoría da Continuidade Paleolítica dos investigadores italianos Francesco Benozzo e Mario Alinei[35] e corraborada os estudios xenéticos de Bryan Sykes[36]; a cultura celta ten o seu xerme no Paleolítico e arranca en terras galaicas coa cultura megalítica espallándose polas Illas Británicas, Irlanda e Bretaña francesa ( a plástica castrexa trísceles, rosetas, cabezas cortadas…, as estelas funerarias dos celticos , as referencias escritas dos xeógrafos romanos.., as lendas, os amilladoiros, as peregrinacións a San André de Teixido, a Santiago, a antropoloxía social…, A Compaña, os cruceiros, a Lenda de Breogán..) son manifestacións culturais galegas que nos unen aos pobos célticos do norte. Son manifestacións que nos indican o camiño do sol (trísceles, tetrasqueles, rosetas…), que nos falan dun contacto co Máis Alá (encrucilladas, peregrinacións…).

Estela con tríscele de Chaves

Nos últimos anos a cultura material castrexa  aporta moitas sorpresas e coloca máis pontes coas culturas célticas do norte, son as cabezas cortadas e os caldeiros ou marmitas de bronce. Mais serán as marmitas as que nos transmiten máis información sobre os ritos máxicos dos pobos célticos;

No Caldeiro de Gundestrup[37] (Dinamarca) unha gran figura, o deus dos mortos, encárgase de introducir no caldeiro aos guerreiros mortos que regresan á batalla reconvertidos en guerreiros a cabalo. Na lenda galesa da irmá de Bran, Branwen, descríbese o caldeiro máxico irlandés de Bran O Bendito: dito caldeiro pode devolver a vida aos guerreiros de novo se son cociñados nel durante a noite. Os soldados levántanse, de novo, tan fortes como antes de morrer[38].

Machado votivo Castro de Trinidade, Mondoñedo

 A aparición do Caldeiro do Castro de Besamaño[39] esmagado e enterrado na croa do castro (que foi arrasado polas lexións romanas no S.I a. C.), na parte máis alta do poboado onde se oficiarían as celebracións políticas - relixiosas, onde @s veciñ@s do lugar acreditan que unha das súas pedras era chamada a Pedra da Santa, ilústranos sobre a importancia relixiosa e máxica dos caldeiros de bronce do noroeste ibérico emparentados cos irlandeses, galos e británicos, o caldeiro máxico onde se practican os ritos de resurrección no Alén dos guerreiros castrexos non podía caer en mans inimigas.

Caldeiro de Besamaño. Museo de Pontevedra

Varios caldeiros- marmitas de bronce apareceron na Galicia nos últimos anos; o Caldeiro do Castro de Torroso (Mos), Caldeiro do Castro de Novás (Xinzo de Limia), Caldeiros do Castro do Monte da Peneda, (Redondela)[40]. O borde do Caldeiro de Besamaño ten unha ringleira de figuras humanas esquematizadas rodeando toda a marmita a modo de procesión, quizais semellando os guerreiros mortos do Caldeiro de Gundestrup ou a procesión dos guerreiros da Diadema- cinturón de Ribadeo ou Moñes[41].

Diadema Ribadeo ou Moñes

Mais a plástica castrexa deita máis escenas relacionadas cos caldeiros, co Alén e a resurrección dos guerreiros; no Machado votivo do Deza temos un bóvido (posiblemente un touro), o torque (42) (distintivo do xefe civil e relixioso castrexo) sobre o fío do machado, e xusto enriba do machado; o caldeiro de bronce. Estes serían os elementos fundamentais nos ritos de resurrección, de contacto co Máis Alá. Os vates ou druídas serían os encargados de preparar os caldos -dende logo non sabemos se ao xeito de Panoramix coa poción máxica de Asterix e Obelix-.
Estes ritos serían presididos pola presencia omnipotente do deus que cociña, que no Caldeiro de Gundestrup é un xigante guerreiro, mesmamente como se describe ao semideus Bran nas lendas galesas.

Machado votivo da comarca do Deza
Museo de Pontevedra

Ese deus condutor e gardián no camiño da vida e da morte sería na Gallaecia o deus Bandue, o deus que protexe aos viaxeiros, mercadores e guerreiros da tribo nas súas expedicións fóra do castro e no acontecer da comunidade castrexa, sería o chamado Bran nas lendas galesas, ese mesmo Bran céltico que se intúe nas terras do Ulla, o mesmo Deus Lar Breo ao que rendían peregrinase e altares pétreos os castrexos do Morrazo no cumio do Castro de Donón e que centos de anos despois cristianizaron Santiago en Donón e San André en Hío -ao que aínda hoxe en día, o 16 de agosto, se lle ofrece a Danza e Contradanza dos Peregrinos-, o mesmo Breogán que dende a torre de Brigantium procura as Illas Marabillosas na futura Eire.

Ara Lar Breo do Castro de Donón
Museo de Pontevedra

@s galeg@s non deixaron de deitar pedras nos amilladoiros do camiño de San Andrés de Teixido e ata o século XIX, os xornaleiros que ían á sega a Castela seguiron botando a pedra da ánima na Cruz de Ferro no Bierzo, hoxe son @s peregrin@s que camiñan a Compostela os que engordan o amilladoiro máis grande da península.

Plaustrum, carro de vacas romano antepasado do galego, Museo della Civilta Romana

E, por certo, disque non hai camiño no mundo que non teña unha pegada dun galeg@, non é de estrañar, seica temos protección divina dende saecula saeculorum

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

---

[1]                      Pax. 58 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[2]                      Pax. 70 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[3]               Hoxe en día, na zona de Ordes, aínda se pode atopar unha curandeira que cura enfermidades coa técnica dos lazos. Nunha primeira sesión colócanlle unha lazada ao enfermo e despois duns días córtanlla logo duns ritos e conxuros.

[4]               Pax. 15. Las rutas sagradas de Galicia

[5]               Pax. 269. Lenguas y religiones prerromanas

[6]               Pax. 150 La interpretatio romana del dios prerromano Bandue

[7]               Pax. 272 e ss. Lenguas y religiones prerromanas

[8]               Pax. 275 Lenguas y religiones prerromanas

[9]              Miliarios e inscrición pax. 658

                http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2004_Miliarios-e-outras-inscricions-viarias-romanas-do-noroeste-hispanico-conventos-bracarense-lucense-e-asturicense.pdf

[10]           http://www.concellosarreaus.com/mod_contenidos/visualizar.php?id=303&p=36&padre=36

[11]             Pax.34. Sobre un supuesto error epigráfico….

[12]             http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/2011/07/romanizacion-de-galizagalicia-ii.html

[13]                    Pax. 214 El Ejercito y la romanización de Galicia

[14]                    Pax. 88 Los dioses de la Hispania céltica

[15]             López Ferreiro, na súa novela Castelo de Pambre, dedica un capítulo ao desvanecido Castelo de Curbián que se atoparía na marxe esquerda do río Pambre. http://academia.gal/Biblioteca/GetPageById.do;jsessionid=94A013D3E26972B7B184397D5481663A.ragportal?id=OcadePa+1&orde=14&format=0

[16]             http://aulloaenfotos.blogspot.com.es/2010/02/san-martino-de-curbian.html

[17]             http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf

[18]              A Serra de Larouco fai linde entre Galicia e Portugal.

[19]             http://haiqueterghanas.blogspot.com.es/2015/06/normal-0-21-false-false-false-es-x-none_8.html

[20]             http://www.catoira.net/catoira/basega.htm

[21]             Pax. 49 Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas

[22]             Pax. 262. Lenguas y religiones prerromanas

[23]             Pax. 268. Lenguas y religiones prerromanas

[24]             Pax. 177 e ss. Lenguas y religiones prerromanas…

[25]             Pax. 22 e ss. Las rutas sagradas de Galicia..

[26]             Pax. 280. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica

[27]             http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf

[28]             http://catedra.pontedeume.es/13/catedra13escolma.pdf

[29]             http://www.mundodosfilosofos.com.br/mercurio.htm

[30]             Pax. 221. Aportaciones al cuadrifaz de Pontedeume

[31]             É chamativa a forza que teñen os mitos pagáns xa ben entrada a Idade Media, un exemplo é o Ianus de Betanzos;  http://historiadegalicia.gal/2017/01/o-desconecido-calendario-medieval-de-betanzos-unico-en-espana/

[32]             http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf

[33]             http://domus-romana.blogspot.com.es/2015/06/lararium-el-culto-domestico-de-la.html

[34]             Pax. 9. Revista Nós nº97, ano 1932 Tomo V. De Correctione Rusticorum Traducción de Paulino Pedret Casado

[35]             http://www.continuitas.org/texts/alinei_benozzo_area-gallega.pdf

[36]             Pax. 9. http://www.continuitas.org/texts/alinei_benozzo_area-gallega.pdf

[37]             Pax. 84 e ss. A Relixión.

[38]             Pax. 87. Mitos Celtas. Miranda Jane Green

[39]             http://www.farodevigo.es/portada-arousa/2013/12/13/caldero-besomano-enigmatica-ocultacion/931906.html

[40]             http://digital.csic.es/bitstream/10261/14244/1/2003_Gallaecia_Armada_calderos-Peneda.pdf

[41]             http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/33/39/41schattner.pdf
(42)            Pax. 110. Os torques do Castro de Xanceda.

BIBLIOGRAFÍA

COLLADO CENZANO, L.V. Las divinidades indígenas protectoras de núcleos de población en la Hispania romana. https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/1159516.pdf

VIRGINIA MUÑOZ, La interpretatio romana del dios prerromano Bandue. http://docplayer.es/13365359-La-interpretatio-romana-del-dios-prerromano-bandue-1.html

RODRÍGUEZ COLMENERO, A. Sobre un supuesto error epigráfico-histórico. Correcciones al ara de Bandua Aetobricus de Codesedo. CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS", Tomo XLVII, Fascículo 113, Santiago 2000.

RODRÍGUEZ COLMENERO, A. Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico (conventos bracarense, lucense e asturicense),Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 2004.

RODRÍGUEZ GARCÍA, P. - ACUÑA CASTROVIEJO, F. Culto e imagen a Mercurio en Gallaecia. http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/3221.pdf

J.M. BLÁZQUEZ. Religiones primitivas de Hispania. Fuentes literarias y epigráficas, Madrid,1962

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Las rutas sagradas de Galicia. Perduración de la religión celta de la Galicia Antigua en el folclore actual, Deputación da Coruña, A Coruña, 1999.

GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós do Castro, Sada, 1990.

BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela 2007.

BALBOA SALGADO, A. A relixión, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2002.

BERMEJO BARRERA, J.C. Mitología y mitos de la Hispania prerromana II, Editorial Akal, Madrid, 1989.

BRAÑAS ABAD, R. Los pueblos de la Galicia Céltica, Ediciones Akal, Madrid, 2007.

BERMEJO BARRERA, J.C. Sociedade e relixión na Galicia Antiga, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela, 2008.
LADRA, L. Os torques do Castro de Xanceda. Pax. 91-106, Revista Anuario Brigantino nº 27. Betanzos, 2004.

OLIVARES PEDREÑO, J.C. Los dioses de la Hispania Céltica, RAH - Universidad de Alicante, Alicante, 2002.
CAAMAÑO GESTO, J.M. As Vías Romanas. Galicia. Historia, Tomo I, Hércules Ediciones. A Coruña, 1997.

GRIMAL. P. Diccionario de mitología griega y romana, Ediciones Paidós Ibérica, S.A. Barcelona, 1981.

PRÓSPER, B.M. Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica, Ediciones Universidad de Salamanca, Salamanca, 2002.

BOGA MOSCOSO, R. Dólmenes de Galicia, Bahía Edicións, A Coruña, 1997.

VIDÁN TORREIRA, M. El ara de Curbián en Palas de Rei (Lugo), Revista Nalgures, Tomo V, ano 2009, pax. 321-328. http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf.

LUENGO MARTÍNEZ, J.M. El Hermes celta de Pontedeume y supervivencias de su culto, Revista Cátedra, pax. 475 e ss. Pontedeume, 1967. http://catedra.pontedeume.es/13/catedra13escolma.pdf

DE LORENZO GONZÁLEZ, S. Aportaciones al cuadrifaz encontrado en Pontedeume, Pax. 216 e ss. Revista Brigantium 6, A Coruña, 1990

GREEN, MIRANDA JANE. Mitos celtas.Ediciones Akal, Madrid, 2001.
ARMADA PITA, X.L. Los calderos del castro de A Peneda (Redondela, Pontevedra), Revista Gallaecia nº 22, Santiago de Compostela, 2003.