xoves, 29 de novembro de 2012

San André de Teixido, no Cabo do Mundo, vai de morto quen non foi de vivo.


No santuario do San Andrés non rezaron bispos nin reises. Carlo Magno non chegou a mollar a súa barba frorida nistas augas batidas por ventos infindos do mar e esprito lonxano.
Ninguén pensou en afirmar os camiños, nin en botar arcos de ponte pros pelengrinos de San Andrés. É culto galego e mariño. Galego no senso de pobo, de capa social apegada ó granito e a pizarra.[1]

Otero Pedrayo, 1929

San Andrés apóstolo e mártir, irmán de San Pedro, é coñecido na nosa terra por arribar nunha barca que se petrificou nos acantilados de Teixido. É o noso santo condutor de almas máis recoñecido, si no norte de Portugal a visita ao sepulcro de Santiago (igual que a Teixido) tense que facer en vida ou despois de morto:
                                                S. Tiago de Galiza
                                                Vós sendes tâo interesseiro,
                                                Ou em morte ou em vida
                                                Hei-de ir ao vosso mosteiro[2]
Na nosa terra é sabido que Xesucristo convenceu a San André para que ficase no Cabo do Mundo (Teixido) dicíndolle:
                                                Quédate aí, Andrés,
                                                que o que non veña de vivo unha vez
                                                virá de morto tres[3]
Cruz de Malta na Capela da Fame. Liñeiro
Segundo unha lenda tradicional, a orixe da peregrinase ata Teixido data dos tempos nos que Cristo andaba polo mundo en compaña de San Pedro. Un día chegou moi canso ata Teixido. "Para animarse e pasalo camiño pediu axuda ao Ceo e atopou unha mazá, abriuna e no seu centro atopou a San Andrés,  este suplicoulle que o sacase de tan deserto lugar. O Señor compadeceuse del e prometeulle que a súa romaría sería das máis sonada, e que ninguén, nin morto nin vivo, libraría de facela"[4].
A imaxe de San André saíndo do corazón dunha mazá é do máis simbólico, a mazá é a froita de poder na mitoloxía céltica, o ramo que transvasao poder ten mazás, na mitoloxía grega a mazá da discordia é a causante primaria da Guerra de Troia, para o cristianismo a mazá é a orixe do pecado orixinal. San André sae dunha mazá símbolo de poder e paganismo para cristianizar ás xentes do Cabo do Mundo -como tamén é coñecido Teixido-, xentes que deixaron pegadas dunha cultura prerromana nos cultos e ritos a San André.
A peregrinación a Teixido, forma parte da nosa condición coma galegos, da nosa idiosincracia. Na Idade Media (consérvase documentación de 1162 que certifica a existencia dun mosteiro en Teixido) a peregrinación a Teixido era tan popular coma a xacobea, entre os galeg@s, máis. Para chegar a Teixido os galeg@s e demais visitantes trazaron varios camiños:
 Otero Pedrayo amósanos a ruta que dende Ourense recorría as terras de Monterroso, Palas, Lugo, Vilalba, As Pontes, San Pedro deEnchousas (As Somozas), San Xeao dos Osos en Labacengos (Moeche), Campo do Hospital (Ortigueira), San Roque de Reboredo e Teixido.[5]
Outro camiño, o Camiño dos romeiros, o máis coñecido, arrancaba do suroeste viña de Ferrol ou Pontedeume, pasa polo Mosteiro de Xubia, Ermida de Liñeiro, chamada tamén Capela da Nosa Sra. da Fame (Valdoviño), Porto do Cabo (onde se xuntan os que veñen de Portugal), San Roque de Reboredo e Teixido.
Pero quizais o camiño máis ancestral que nos leva a Teixido é o Camiño do Mar continuación do Camiño Xacobeo do Norte e que dende Ribadeo lévanos a Teixido pasando por Viveiro, é a ruta do mar, a chamada, en Cantabria; VIA Agripa, o camiño que viña bicando o Mar Cantábrico ata o Finis Terrae, protexido pola Orde de Malta con posesións en Castropol (Asturias), Ribadeo e Ortigueira, desde esta vila facíase o tramo marítimo ata o lugar de Fontelas de San Adrián de Veiga, onde se atopaba un dos castros costeiros da ría de Ortigueira[6]. 
Por último, non debemos esquecer o Camiño Vello, o chamado Camiño dos Mortos (curioso cualificativo) que dende Cariño pasaba por San Xiao de Trebo (topónimo céltico, capela con vestixios arqueolóxicos romanos e suevos), cruzaba a Capelada, proseguía por Teixido e remataba en Santa María de Régoa (capital da parroquia á que pertence Teixido).[8]
Cruz de Malta e escudo dos Andrade en San André de Teixido
Sabemos que estas rutas eran protexidas pola Orde católica-militar de San Xoán de Xerusalén, a coñecida Orde de Malta ou dos Hospitalarios. En 1182 son doadas en testamento á Orde de Malta  por Urraca González, filla do Conde Gonzalo Fernández, Conde de Traba, as igrexas de Regula (Sta. Mª de Régoa, Cedeira)  e Teixidu (Teixido, Cedeira). As pegadas da orde militar atopámolas na Cruz de Malta que aínda se pode ver no interior do Santuario de Teixido enriba do escudo dos Andrade [9]. A Teixido peregrínase todo o ano, o día da romaría é o 8 de setembro, dende esta a data ata o 30 de novembro día de San Andrés no santoral, é a época de máis afluencia de peregrinos.

Fonte de San André de Teixido coa cruz de aspas e tres canos
A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de vivo, e crese que os preguiceiros poden ser obrigados a ir a Teixido reencarnados en sapos, serpes, lagartos,…, en calquera animal que se arrastre polos camiños, razón pola que todo peregrino debe evitar pisar ou matar animal ningún que se atope no camiño a Teixido. Os familiares dos que non foron de vivo poden evitar a reencarnación réptil do parente se van ao cemiterio e avisan con tempo ao morto da peregrinaxe ao Cabo do Mundo, o día de comezar o camiño van ao cemiterio a recoller ao defunto. Durante todo o traxecto o vivo vaille falando ao acompañante, que pode oír pero non ver, avísao dos perigos das corredoiras e ata lle deixa sitio na mesa, cando a romaría remata volve ao cemiterio para acomodar de novo o defunto na súa tumba.
Unha curiosa anécdota aconteceulle a quen vos fala en San Andrés de Teixido; era unha mañá de principios do outono, levábamos aos cativos por primeira vez a Teixido, ao pouco de chegar sentimos a nova de que morrera un señor na misa, o párroco concertou cunha filla do falecido e os demais devotos a continuación do culto co corpo do finado presente (algúns medios de comunicación recolleron a nova). Ao finalizar a misa, e cando sacaban o cadáver da igrexa, as tendas cerraron as portas, a dependenta dunha delas, rogounos afablemente que pasaramos para o seu interior, pechou as portas e esperamos a que pasara o coche fúnebre, este curioso xesto tiña a intención de evitar que o mal do aire do morto alcanzara aos nosos nenos e a nós, un xesto de boa persoa que, a boa fe, en Teixido abundan.
Amilladoiro cristianizado no camiño a Teixido
Outra costume -que ata hai poucos anos realizábase tamén no Camiño de Santiago- é deixar unha pedra en outeiros chamados amilladoiros (o topónimo de Milladoiro ten esta orixe) coma proba de fe da súa peregrinación, hai quen cre que as pedras conteñen as almas dos mortos e os peregrinos vannas deixando nos amilladoiros que se converten en especie de purgatorios. En moitas peregrinacións ás fontes santas irlandesas, tamén é tradicional que os romeiros boten pedras no cairn, ou monton de pedras, que case sempre está preto da fonte[10].
Ídolo Fálico do Castro de Elviña (A Coruña)
O certo é que a maioría destes amilladoiros están nas encrucilladas, onde a tradición e o folklore popular sitúa as portas do Máis Alá, onde os exipcios, gregos, romanos, célticos.. colocaban as estatuas aos seus deuses dos camiños. A efixie do grego Hermes ou do romano Mercurio nun piar con rostro, habitualmente bifronte humano (pero tamén  trifronte e cuadrifronte) e con falo (símbolo da fertilidade), levantábase protectora nas encrucilladas do mundo antigo. Eran as chamadas hermas ou mercurios, ao seu carón os devotos deixaban a súa pedra formando o acervum (montículo chamado amilladoiro na nosa terra), unha costume que poida que veña realizándose dende o Neolítico, dende que aparecen as primeiras manifestacións dos deuses dos camiños. No camiño dos romeiros que ía de Porto de Cabo ó santuario cedeirés contabilizou Ramón Bascoy 23 amilladoiros: 5 en Veriño, 2 en Reboredo, 12 nos Chans do Uzal, 3 no Cristo dos Carrís e 1 na Costa Grande; os de Reboredo son os de maiores dimensións[11]
Na Galiza temos algún exemplo de estatuíñas fálicas; o Ídolo fálico do Castro de Elviña  (A Coruña) que apareceu nunha grande cabana oval e a Figura antropomorfa fálica do Castro de Vilapedre (Concello de Sarria) que apareceu nunha zona extramuros entre o castro e a igrexa parroquial de San Miguel de Vilapedre.
Hermes cuadrifaz de Pontedeume
Foto de A Plástica da Cultura Castrexa. Francisco Calo Lourido
Como vimos as hermas eran as efixies do deus dos camiños Hermes, solían ter dúas, tres ou catro caras, na Galicia castrexa temos os exemplos do Hermes cuadrifaz -catro caras- de Pontedeume, atopado precisamente na finca Magdalena na carreteira que vai de Pontedeume a Ombre, único camiño de peregrinación a Teixido anterior á ponte medieval sobre o Eume, curiosamente esta finca posúe un dos teixos máis antigos de Europa. Taboada Chivite, hai anos, apuntaba; Hermes, como  Hécate, sacralizaba camiños, onde sobre montóns de pedra, igual que os amilladoiros da nosa terra (hoxe perduran os de San Andrés de Teixido), que se asimilaron aos cairns irlandeses, elévanse columnas que sinalizaban a ruta e nas encrucilladas un Hermes tetracéfalo presidía o lugar[12].
Pía de tres cabezas con esvástica solar de San Andrés de Teixido
Outra efixie do deus dos camiños é o Bifaz (dúas caras) de Amorín (Tomiño), na casa onde se atopaba poñíanlle unha vela coma se fora un santo, segundo Calo Lourido trátase dunha herma[13],   pero o que nos chama poderosamente a atención é a Pedra de tres cabezas con esvástica solar na base de San Andrés de Teixido, dos séculos III ao VI, segundo López Loureiro[14] parece claramente unha pía ritual.  Xa Fraguas Fraguas suxire que: Podería ser o punto de partida para novas investigacións sobre o culto ó sol, que no mesmo lugar foi cristianizado moi axiña, antigüidade que apoia o culto a San Andrés e as crenzas tan relacionadas co culto ós mortos.
Non cabe dúbida que os ritos en San Andrés de Teixido son reflexo dunha relixión prerromana anterior, pero hai máis:
Herba de Namorar en Teixido
O Ramo da Romaxe, o ramo que traen os romeiros ás súas casas logo de facer a “oferta” a algún dos santuarios populares de Galicia, para facer ver que cumpriron o voto feito. O ramo de San Andrés de Teixido era o máis sonado, estaba formado dunha vara larga de abeleira en cuio extremo superior ataban con varias cintas ornamentais ramas de toxo, colgando delas metálicas efixies e medallas do santo, e algunhas roscas e rosquillas de pan[15]. Alonso Romero fálanos dos  ramos compostos de ramas de abeleira ao que atan ramas de teixo, que tamén é coñecido por teixido (de aí o nome do lugar). Tamén adoitan xuntar ao ramo as herbas de namorar. Lévanos para colocalos nas portas das súas casas ou nas cabeceiras das camas coa fin de que os protexa das enfermidades e do mal en xeral. Dende os tempos da civilización céltica, a abeleira considerouse nas Illas Británicas coma árbore sagrada relacionada coa fertilidade. Aínda hoxe os labregos cren que facilita o amor e os partos[16].
O teixo é a árbore da morte por excelencia na Europa antiga, as súas vermellas bagas foron utilizadas polos guerreiros cántabros e galaicos para os seus suicidios colectivos en Cantabria e no Monte Medulio.
Sanandresiños
Os ritos no entorno do santuario de San Andrés de Teixido amoréanse, aló temos a Fonte do Santo (con tres canos) onde se realiza o rito de tirar o pan na fonte, rito condenado por San Martiño de Dumio no século VI, se o pan aboia o mal que temos que combater desaparecerá, se vai ao fondo mala cousa.
Á herba de namorar, ou herbas namoradeiras, a chamada caravel mariño atribúenlle propiedades para namorar á persoa desexada, ata o século XIX o seu efecto escandalizou ao Padre Sarmiento que fai unha crítica durísima das prácticas amorosas no mesmo santuario, tamén atópase nos arredores os xuncos de ben parir.
As ofrendas de todo tipo dentro do santuario son de bazar post-moderno, os peregrinos deixan ante o altar esmolas, algún exvoto de cera, que soe representar a parte do corpo que o Santo André curou, pero tamén ofrécense maquetas de barco, muletas, e ata cadaleitos, hai anos con bastante profusión ata que a falta de espazo freou a tradición, eran ofrecidos polos peregrinos que se libraran de enfermidades mortais.
As lendas das almas en pena, da Compaña (que non tiña nada de santa),  das caliveras, os ritos de tirar o pan na fonte, o ramo de San Andrés, a pía de tres cabezas e esvástica solar (s. VI?), …. son elementos que amosan uns ritos pagáns moi enraizados no entorno do santuario de San Andrés.
San Andrés de Teixido

O símbolo; a Cruz de aspas. Cara finais da Idade Media, en Occidente, San André adopta coma símbolo a cruz de aspas, unha tradición popular que non se apoia en ningunha fonte escrita, a cruz de aspas é o símbolo esquematizado do sol, na nosa terra atopámolo nas estelas funerarias romanas de Vigo do s. IV , e tamén nas aras dedicadas ao Deus Lar do castro de Donón, Bero Breo, o noso deus dos camiños.

O Castro de Donón no Monte do Facho, preto da parroquia canguesa de Hío, protexida polo santo André onde o día de San Roque celébrase a antiquísima Danza dos Peregrinos no entorno da igrexa de San Andrés  que loce na súa porta a cruz lobulada presente na plástica castrexa dos castros de Santa Trega e Cividade de Ancora (Viana do Castelo)[17].

O Monte Facho é o primeiro lugar de peregrinación da relixión pagá indíxena coñecido, aquí atópanse os derradeiros vestixios dunha relixión castrexa nos seus últimos días,  os devotos ao deus dos camiños Bero Breo, DEO LARI BERO BREO”, que André Pena Graña traduce coma: “Ao Deus Lar” DEO LARI, “ de Moi Alta” BERO , “Amurallada Cidade”, quizás etimoloxicamente “Alta-Ciudadela” BREO, apunta Pena Graña que no “Deus Lar”, o elemento determinante Lar refírese a un condutor e receptor dos mortos, un psychopompos coma o noso San Pedro pescador de almas, e que a amurallada cidade que lle sirve de epíteto representa o Paraíso coas súas dúas portas, afirma Pena Graña, con seguridade, o carácter especificamente celta de DONÓN > *Dŭbnōnem, outra forma de *Dŭbnōs, o Deus Celta dos mortos que recibiu culto, testemuñado con case unha cincuentena de aras, no Facho de Donón, enfronte das Illas Sies (Cies) = insulae Deorum de PLINIO (N. H. IV, 119) qevn nhsoi de PTOLOMEO (2, 6, 63)[18].
Guerreiro de Meixedo (Portugal)
O innomeable Don, o Deus dos Camiños, o Deus dos Mortos é citado polos seus epítetos, os cualificativos que o enxalzan e que, coma logo cos santos, darán nome ao deus e aos heroes e xefes guerreiros destacados: BREO, BRENUS, BREOGÁN . Nas comarcas interiores galaicas este deus será coñecido coma BANDUE (segundo Abalat o que enlaza, o Atador) ou BRAN (o corvo).
 Ao Castro de Donón viñan de diferentes puntos da comarca, mercaban as aras votivas dun metro de altura nos canteiros locais, case todas levan a inscrición do deus dos mortos e a cruz de San Andrés (a cruz de aspas), a representación castrexa do Sol,  eran aras oferentes dos vivos que salvaran dunha morte segura dedicadas ao deus dos camiños Lar Bero Breo, estas aras farían a mesma función que os modernos cadaleitos de Santa Marta de Ribarteme (As Neves), o mesmo rito que se prohibiu en San Andrés de Hío, en San Andrés de Teixido…
Ara ao Deus Beo Breo. Donón
Eses devotos,  xa mortos, realizarían a peregrinación cara a Illa Marabillosa, a Illa da Eterna Xuventude, a morada de Don (de aí Donón, Doniños..?) o deus dos mortos na mitoloxía céltica, por iso vai de morto quen non vai de vivo, coma aínda fan no illote de Skellig fronte á costa de Munster (Irlanda), como no illote de Tévennec fonte a Pointe du Raz no finisterrae bretón, como crían os vellos pescadores que as almas dos que morren no mar ían ao illote de Onceta[19]
As almas dos mortos (a Compaña, moitos anos despois, no imaxinario popular) acompañadas e protexidas polo deus dos camiños e dos mortos chamado Breo, Breogán, Bran, Bandua, embarcarán  na barca (quizais de pedra tamén), a Barca de Caronte na mitoloxía grega, e emprenderán a viaxe ás Illas Marabillosas, a Illa da Eterna Xuventude, cara a morada de Don, o deus da morte.
Os ritos de Teixido amosan uns cultos ancestrais ao deus dos camiños, o deus dos mortos, a pía oferente de tres cabezas que semella ser do século III ao VI, mostra un culto antiquísimo, cristianizado lixeiramente, sen moita convicción, polos diferentes protagonistas da nova relixión, e quen sabe?, é posible que os seguidores de Prisciliano, tan dados a asimilar a cultura pagá sen apenas modificar os ritos, foran os primeiros encargados da cristianización destes.  
A San Andrés de  Teixido van os vivos acompañando aos mortos, os mortos sen compañía, reencarnados en animais reptantes, ninguén se ceiba da viaxe ao Alén, ningún galeg@ deixa de gozar desa fermosa paixase, ninguén faltará á tradición;
A San Andrés de Teixido vai de morto o que non vai de vivo.
Post Data:
Non esquezan de mercar os Sanandresiños, para protexerse do que poida pasar.
Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

OTERO PEDRAYO, R. Pelerinaxes I (Itinerario d´Ourense ao San Andrés de Teixido), Editorial Nós. A Cruña, 1929.
ALONSO ROMERO, F. Santos e barcos de pedra. Edicións Xerais, Vigo, 1991
 RAMIL GONZÁLEZ, E. PICOS BRAGE, F. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo, Deputación Provincial da Coruña. A Coruña, 2002.
GARCÍA TATO, I. Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén, Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento. Santiago de Compostela, 2004.
ARMADA PITA, X.L. Cultos ancestrais e peregrinacións a Teixido http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8714/1/CC39art15ocr.pdf
PENA GRAÑA, A. San Andrés De Teixido, La Casa De Don Y El Santo Grial. Cristianismo Celta y paganismo residual en la Gallaecia Bajo Imperial II Parte. http://www.celtiberia.net/articulo.asp?id=1734
CALO LOURIDO, Fco. A Plástica da Cultura Castrexa Galego-Portuguesa, TomosI e I I. Fundación Barrié de la Maza. Pontevedra 1992.
GARCÍA FERNANDEZ-ABALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós o Castro, Sada, 1990.
LÓPEZ LOUREIRO, R. Samaín: A Festa das Caliveras. Ir Indo Edicións, Vigo, 2003
TABOADA CHIVITE, La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975.
BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego. Santiago de Compostela, 2007



[1] Pax. 199. Pelerinaxes I
[2] Pax. 122ss. Santos e barcos de pedra
[3] Pax 114 Santos e barcos de pedra
[4] Pax. 113 Santos e barcos de pedra
[5] Pelerinaxes I (Itinerario d´Ourense ao San Andrés de Teixido)
[6] Pax. 341 CULTOS ANCESTRAIS E PEREGRINACIÓNS A TEIXIDO http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8714/1/CC39art15ocr.pdf
[7] Pax. 67. Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén
[8] Pax. 28. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo
[9] Pax.33 Las encomiendas gallegas de la Orden de San Juan de Jerusalén http://books.google.es/books?id=iM8qED4hL_wC&pg=PA65&hl=es&source=gbs_selected_pages&cad=3#v=onepage&q&f=false
[10] Pax. 116. Santos e barcos de pedra
[11] Pax. 337     CULTOS ANCESTRAIS E PEREGRINACIÓNS A TEIXIDO http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8714/1/CC39art15ocr.pdf

[12] Pax. 102 La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975.
[13] Pax. 67-69, A plástica da cultura castrexa
[14] Pax. Pax. 92 Samain. A festa das caliveras. López Loureiro.
[15]Pax. 228-229. Diccionario Enciclopédico, Tomo III, de Eladio Rodríguez González
[16] Pax. 118. Santos e barcos de pedra
[17] Pax. 80, 589. A plástica da cultura castrexa II
[18] PENA GRAÑA, A. San Andrés De Teixido, La Casa De Don Y El Santo Grial. Cristianismo Celta y paganismo residual en la Gallaecia Bajo Imperial II Parte.
[19] Pax. 130. Santos e barcos de pedra.
Publicado por ás 5 comentarios:
Etiquetas: , , ,

luns, 29 de outubro de 2012

Samain, nin Ghalopín, nin Halloween

Cabeza cortada de Armea

Samain é a festa do fin de ano celta, é a festividade do comezo do inverno, a asemblea principal dos guerreiros, o día do ano en que as portas do Máis Alá están despechadas, os mortos poden visitar a vida e os vivos quedar prendidos na morte.
Samain ven da raíz céltica sam que significa; reunión, xunta de xentes, asemblea. É a mesma raiz que o irlandés Samhain, o galo Samonios, que o noso  Samanos, ubimonasterium e Santi Iuliani, o Mosteiro de Samos (Lugo) segundo documento do ano 853. [1]
Esta festa, ata hai pouco, tiña ese verniz pillabán de meter medo nas noites de defuntos coas cabazas acesas.
Por iso nós festexamos o Samaín, nin Ghalopín, nin Halloween.
Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com


Bibliografía



[1] Pax. 135. El tumbo de San Julián de Samos
Publicado por ás 1 comentario:
Etiquetas: ,

venres, 5 de outubro de 2012

San Cristovo, o que guía


San Cristovo de Vilar
San Cristovo, santo quizais mestre patrón dos santos anteriores. S. III? - mártir - festa:  Oficialmente era o 25 de xullo (o mesmo día que o patrón de Galicia, Sant Iago) actualmente celébrase o 10 de xullo, é o patrón dos viaxeiros, condutores, mariñeiros e barqueiros.
San Cristovo naceu en Licia (rexión da Asia Menor situada ao sur do territorio dos celtas gálatas) na cidade de Samón (de sam, igual que Samos e Samaín), Cristovo vén de Cristóforo; o Portador de Cristo.
 A finais da Idade Media, tralo Concilio de Trento, a devoción a este santo decreceu e case se perdeu, aló menos no Occidente oficial, certas formas asimiladas pola tradición e afíns á superstición foron combatidas por católicos, protestantes e humanistas.[1]
Pese a todo, na nosa terra, Cristovo é o guía espiritual dos condutores por excelencia, ténselle moita devoción, todas as cidades e vilas recíbeno co estrondo de bucinas e sirenas de taxis, autobuses e camións o día da súa fest. É patrón de varias vilas e concellos, Cea, Cee, Portonovo, Carnés (Vimianzo), Merín (Vedra), Dombodán (Arzúa), …, se celebra o 10 de xullo.
San Cristovo de Dombodán

A historia de Cristovo, ao igual ca de San Xiao, é das máis complexas e, en certos aspectos, estrañas da historia dos santos, reúne elementos históricos, míticos e fantásticos e as dimensións máis xenuínas do anuncio cristián. Pola maraña e dimensión fantástica de certos elementos desta experiencia de santidade, algúns estudosos dubidaron da existencia real do mártir Cristovo[2].

Na Lenda Dourada, Cristovo era un xigante, un grande guerreiro, dotado dunha forza extraordinaria, logo de servir a un gran rei e despois ao  Demo, un eremita logrou inicialo á relixión cristiá a través do amor ao próximo transportando no seu lombo os viaxeiros que pretendían atravesar un río cheo de perigos, un día, levando a un neno nos seus ombros, notou un peso sobrehumano, inaudito nun humano de tal tamaño, cando chegou por fin a outra beira do río unha voz divina anuncioulle que transportara ao rei do universo, en sinal disto o seu bastón converteuse nunha palmeira cuberta de follas e dátiles.
Cruz templaria en San Cristovo da Cervela, O Incio
 Nesta representación é posible entrever influencias de mitoloxías pagás que reconducen ao deus Anubis ou tamén a Hermés e Heracles (Hércules romano)… nunha transfiguración cristiá do culto de Hércules que leva a Eros, moi difundido en Oriente…(..).. o tema da travesía de difíciles cursos de auga pola noite é de orixe indoeuropeo e forma a base doutras lendas haxiográficas[3]como as dedicadas a Xulián o Hospitalario.[4]

San Cristovo coma o deus céltico Bran é un xigante que cruza as augas, protexe e guía aos viaxeiros ou guerreiros de boa vontade, coma San Xiao axuda aos camiñantes a pasalas canles dos ríos, na tradición cristiá non transporta ao deus do amor coma Heracles, senón a Cristo, Cristovo é representadocase sempre co neno Xesús sobre o seu ombreiro.
Capela de San Cristovo das Serpes, Brión (Ferrol)
Recordemos que André Pena na súa obra, San Andrés de Teixido, amósanos a San Cristovo das Serpes de Brión (Ferrol); coma posiblemente outro dos lares viales galegos, tiña a piadosa tarea de socorrer persoalmente recolléndoas, unha a unha, da area, e subíndoas as súas costas, ás almas que chegando tarde ao peirao chamado “Areas do Paradiso” no seu santuario de Ferrol perdían o barco para o“Alén”, o “Máis Alá”.
San Cristovo das Serpes vestido de ermitán
portando o candil que simboliza a luz da fe
cristiana, seguindo a iconografía medieval.
Din, tamén, que San Cristovo unha noite de preguiza e aburrimento subiu a unha barca de pedra co Neno Xesús ás  costas e cruzou o mar ata a praia de Chanteiro para facer unha visita a Nosa Señora da Mercé, que saíu a esperalo diante da súa igrexa. Tamén se di que unha enorme serpe, cunha impresionante melena, protexe a San Cristovo.   Introducíase dentro da fonte enroscándose ata que desaparecía polas aberturas das pedras do fondo.  Todos fuxían ao vela, mais nunca fixo mal a ninguén.
A serpe maila ser perseguida pola relixión católica dende a antigüidade, a súa sona de protectora e condutora de almas continúa en moitos lugares de Galicia.
En Carnés (Vimianzo) as celebracións a San Cristovo recollen peculiaridades moi semellantes ás sonadas feiras- festas- asembleas célticas, o que en Irlanda se chamaron óenachs[5], os actos relixiosos, a comida fraternal, a romaría, a festa,.., todos estes ingredientes danse na  sonada Festa da Faguía de Carnés. A festa comeza o día 9 de xullo, véspera do día de San Cristovo, cada casa de Carnés leva a súa pota para cocer os callos dende ben cedo, logo da misa das sete da tarde, San Cristovo, seguido dos gaiteiros e asistentes á misa, é sacado en procesión ata o recinto da Cerca onde presidirá a comida, mentres, moitos devotos achéganse ata a imaxe de San Cristovo para tocalo coa esperanza de que lles conceda algún favor ou simplemente para rezarlle algunha pregaria, ao rematar o banquete a imaxe é devolta ao templo, logo sobre as once da noite comezará o baile no campo da festa.
A Fraguía de Carnés 
 As celebracións continúan ao día seguinte coa poxa dedicada o San Cristovo, non rematarán ata o día 11, co día dedicado a San Bieito, curiosamente a súa procesión é presidida de novo por San Cristovo. Non debemos esquecer facer referencia á Pedra do Noco ou Pedra de San Cristovo, hoxe en día desaparecida, esnaquizada e utilizada por un veciño para a súa comenencia, nela seica ao pe de San Cristovo e o mulido da Virxe María había varios gravados, as asembleas feirasprerromanas adoitaban facerse ante unha pedra símbolo da forza divina[6].

A institución que organiza a festa, a confraría, ten na súa fundación, documentada dende principios do século XVII[7],  80 membros de diferentes parroquias, tal cantidade de confrades fainos cavilar que esta tradición tivo que remontarse a moitos años antes da súa constitución oficial .
Diciamos que estas celebracións comunitarias recordan a asembleas-festas de tempos prerromanos, isto unido ás calidades de San Cristovo como guía espiritual de confrades fainos pensar nunha antiga asimilación cristiá dun deus condutor de vivos e mortos que en Galicia chamouse Lug, Bandúa[8], Breogán, Bran… para os pobos célticos e Wodan (o vello Odín dos vikingos) para o pobo suevo.
Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

[1] Pax. 586. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.
[2] Pax. 583 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo
[3] A haxiografía (do grego ἅγιος "santo" e γραφή "escribir")  é a historia das vidas dos santos
[4] Pax. 585 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.
[6] Pax. 217. Guerra y religión en la Gallaecia
[8] Pax. 27 . Guerra y religión en la Gallaecia.



Bibliografía

LEONARDI C., RICCARDI A. , ZARRI G. Diccionario de los Santos, Volume II, Editorial San Pablo. Madrid, 2000.
PENA GRANA, A.  San Andrés de Teixido. El camino mágico de los celtas. Equona. Narón,  2006
GARCÍA FERNANDEZ-ABALAT, B. Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Ediciós o Castro, Sada, 1990.
GARCÍA CUADRADO, M. D. San Cristóbal: significado iconológico e iconográfico. Murcia, 2000.

 






[1] Pax. 586. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.
[2] Pax. 583 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo
[3] A haxiografía (do grego ἅγιος "santo" e γραφή "escribir")  é a historia das vidas dos santos
[4] Pax. 585 e ss. Tomo II. Diccionario de los Santos. Editorial San Pablo.
[6] Pax. 217. Guerra y religión en la Gallaecia
[8] Pax. 27 . Guerra y religión en la Gallaecia.
Publicado por ás 2 comentarios:
Etiquetas: , , ,

mércores, 20 de xuño de 2012

Santiago condutor de mortos e vivos, cristianizador á forza


Santiago cabaleiro na Catedral de Santiago

O Codice Calixtino (s. XII) é o libro máis antigo e famoso - agora tamén pola súa estraña desaparición- da obra denominada Liber Sancti Iacobi . Recolle no seu Libro II, Os Milagres de Santiago, nel relátanse extraordinarios feitos onde Santiago acude en socorro dos seus devotos seguidores, preséntasenos Sancti Iacobi coma liberador de  presos cristiáns, curandeiro de enfermos, resucitador de mortos e salvador de afogados.
En dez milagres salva da morte e dos perigos do mar a varios devotos. Vexamos algúns deles:
Capítulo III. Do neno que o Apóstol resucitou de entre os mortos nos Montes de Oca. (Papa Calixto)
Santiago Mataespañois. Foto do Museo das Peregrinacións
Nárrase o milagre no 1108 en Francia, un home que non pode ter fillos peregrina a Santiago de Compostela para que o Apóstolo interceda por el ante Deus e lle dea un fillo, o rogo cúmprese e, coa idade de 15 anos, o neno chamado Santiago e os seus pais peregrinan a Compostela. Nos Montes de Oca, o neno morre, a nai fóra de si, roga a Santiago que obre o milagre e así se fai.
O supostopapa Calixto reflexiona sobre o poder de Santiago, un morto que é capaz de resucitar mortos é moi estraño, ata ese ano ningún morto resucitara a ningún morto. O poder de Santiago vén de que vive realmente con Deus.
Santiago é pois un Santo Apóstolo de primeiro orde, vive con deus, pódese dicir que é un semideus. 
Capítulo IV. Dos trinta lorenses e do morto a quen o Apóstolo levou nunha noite desde os portos de Cize ata o seu mosteiro. (Mestre Huberto, canónico de Besançon)
Ano 1080, das terras de Lorena van uns 30 cabaleiros peregrinar a  Santiago, prométense axuda mutua todos menos un. Enferma un deles e durante 15 días lévano entre todos, pero aos pes dos Portos de Cize déixano quedar. O que non prometera nada axúdao ata chegar ao cume da montaña, alí o enfermo morre e é levado por Santiago ao paraíso. O cabaleiro acompañante, no medio da noite e só co cadáver, roga a Santiago que o auxilie, aparéceselle Santiago en forma de soldado montado a cabalo, o soldado, collendo ao morto nos seus brazos, dille ao vivo que suba ao cabalo, que vaia diante del. Nunha noite recorreron a distancia de doce días. Ao chegar a Compostela o soldado identificouse ante o vivo coma o Apóstolo e pediulle que dese sepultura ao morto na cidade santa.
Santiago que xa conducira a alma do morto ata o paraíso, acompaña ao bo peregrino ata Compostela, para dar sepultura ao corpo sen vida.
Catedral de Santiago de Compostela
Capítulo V. Do peregrino colgado a quen Santiago salvou da morte, aínda que estivo pendente no patíbulo trinta e seis días. (Papa Calixto)
Ano 1000. O fillo dun peregrino alemán que ía a Compostela é acusado falsamente por un taberneiro de Tolosa. A xustiza condénao á forca, o seu pai segue a súa peregrinación ata o sepulcro de Santiago, á volta, logo de 36 días, o seu fillo segue colgado pero vivo e dille: "Non chores, amantísimo pai, o meu castigo, non é tal; máis ben alégrate, que mellor me está indo que en toda a miña vida pasada. Porque o santísimo Santiago, sosténdome cosas súas propias mans, reconfórtame con toda a súa dozura". Este feito probara que o taberneiro acusarao en falso e estafara aos peregrinos polo que é aforcado alí mesmo.
Unha vez máis, o poder de Santiago sobre a vida e a morte é evidente.
Capítulo VIII. Do bispo que, salvado do perigo do mar, compuxo un responsorio a Santiago. (Papa Calixto)
Ano 1102. Unha onda do mar arrastrou dun barco a un prelado e varios acompañantes, invocado Santiago, preséntase este decontado e fai que a nave volva e o mar devolva aos pasaxeiros a bordo. O bispo agradecido peregrinou a Compostela e compuso o seguinte responsorio; "Oh, auxilio de tódolos séculos, honra dos apóstolos, luz resplandecente dos galegos, avogado dos peregrinos, Santiago, vingador dos vicios, desata as cadeas das nosas culpas e condúcenos ao porto da salvación. Ti que axudas aos que a ti claman cando están en perigo, tanto no mar coma na terra, socórrenos agora e na hora da nosa morte. Condúcenos ao porto da salvación".
Santiago no altar da Catedral

Santiago (luz resplandecente dos galegos) conduce aos seus fieis en vida e na morte ao porto da salvación, é o santo guía cara ao paraíso, é a mesma función dos deuses dos camiños.
Capítulo XVI. Do cabaleiro quen en agonía de morte e oprimido polos demos, liberou o Apóstolo por medio do báculo dun mendigo e o saquiño dunha muller nova. (San Anselmo, arcebispo de Cantébury)
Santiago evítalle a Mala morte a un cabaleiro peregrino acosado polos demos, despois, aquel descansou cunha Boa Morte.
Ata ben pouco no noso país, as persoas maiores preto do seu fin, preparábanse psicoloxicamente para a morte, despedíanse dos seus amigos e familiares con delicia, érase consciente de que se ía a un mundo mellor, un mundo de delicia e paz, era o espazo da Boa Morte polo que había que pelexar ou rogar, hoxe en día, en Laxe, no Venres Santo, sae coa noite pecha  a Procesión do Santo Enterro onde se cantan por quendas de mulleres e homes o Rosario da Boa Morte que di así; "Pola túa santísima morte, dános Señor boa morte".
Co tempo este Santiago curandeiro, condutor de mortos e vivos, labores innatas dos antigos deuses dos camiños, trocará as súas funcións exclusivamente benéficas polas case exclusivamente bélicas. A partir de mediados do s. XII, os monarcas necesitan a súa bendición nas liortas contra o Islam, precisan o guía exultante que aniquile ao inimigo con so a súa presenza, necesitan recuperar o carácter guerreiro dos deuses dos camiños. No 1220 aparece o Santiago armado cabaleiro sobre o cabalo no tímpano da  catedral, a imaxe do Apóstolo azoute dos xudeus e musulmáns irase espallando na Idade Moderna, os Reis Católicos, no 1493, na súa peregrinación a Compostela se encomendarán ao Apóstolo para completar a conquista do Reino de Granada.
Miniatura de Santiago peregrino s. XIV. Ermita San Guillerme. Fisterra
Esta imaxe bélica que lle proporcionará protección monárquica e poder económico, fíxolle perder devotos e peregrinos, mais traduciuse en abundantes rendas para a súa catedral; logo, isto convertería ao Apóstolo en obxecto de ataque ideolóxico e, entre a xente corrente, nun santo pouco popular cuxo nome non se poñía aos nenos[1].
Esta imaxe bélica de Santiago fai ensombrecer a función de santo protector dos camiñantes que tiña nun principio, outros santos coma San Xulián, San André ou San Cristovo collerán o relevo entre os peregrinos que camiñan cara o Solpor. Esta imaxe bélica e as onerosas rendas episcopais de Santiago, co tempo, farán da peregrinase a Santiago unha cousa de xente de afora, os romeir@s galeg@s peregrinan a San André de Teixido, aos Milagres, a San Xiao deTrebo, ao Corpiño, etc…
Santiago é, sobre todo, o santo cristianizador, o santo que combate o profano. A lenda da Translación do corpo de Santiago, recollida no Libro III do Códice Calixtino, fai mención a un ídolo pagán que ocupa o lugar onde os sete discípulos de Santiago empéñanse en sepultar ao santo, a súa teima é destruír o ídolo, acabar cos ritos pagáns e cristianizar aquel lugar ocupado pola divindade indíxena, co extraordinario poder de Santiago é a práctica que a igrexa católica segue con case todos os santuarios pagás. Pese as malas artes da Raíña Lupa os seguidores de Santiago conseguen vencer ás tropas de Duio, ao dragón do Pico Sacro e amansar os salvaxes bois que transportarán o corpo santo ao chamado no s. IX; Libredón-LiberumDonum-( Zona libre) da futura Compostela.
San André de Hío
O lugar tratábase dunha villae ou mansión romana (Asseconia?) onde se realizaban enterramentos ininterrompidamente ata o século VI. Existiu un santuario pagán no Libredón? , adorábase a alguén no lugar?, a quén?.
Situado na ladeira do monte ao pe dun castro, o espazo do enterramento sería escollido polas súas boas comunicacións, pola súa seguridade ante ataques do exterior e, tamén, quizais, pola asimilación á nova relixión dunha divindade indíxena de grande popularidade entre os antigos galaicos ou por ser o sepulcro de tres personalidades veneradas dende finais do século IV (Prisciliano e os seus seguidores?) e meta de peregrinacións?.
 É evidente que no século XII cando se escribe o Códice e en plena construción da catedral, os restos romanos da antiga villae ou mansión e os enterramentos pagáns estiveron á vista, e, posiblemente, os ritos antigos continúen pese á cristianización, a pedra dedicada a Xúpiter do piar do altar pode que indique a importancia da identidade da divindade dun ídolo pagán (Lug, Bran, Breo ou Breogán?), aínda que non hai que esquecer que Xúpiter, sobre todo durante o Imperio, é o deus oficial que debía rexer en tódalas instalacións da administración romana. É posible que eses cultos se mesturasen coa peregrinación ao sepulcro do século IV.
Ara dedicada ao Deus Breo.
Donón, Cangas do Morrazo
Fose coma fora no espazo Libredón destruíse o ídolo ou todo signo herexe para construír o sepulcro de Santiago Apóstolo. O suposto corpo de Santiago cristianizou un suposto santuario pagán ou un sepulcro herexe na futura Compostela.
Santiago, pola súa condición de Apóstolo e achegado a Cristo, valeuse só para o labor de cristianización en Compostela. Mais noutros santuarios indíxenas fixo falta o apoio de varios santos encargados de guiarnos cara o paraíso; na ruta cara o castro de Donón, onde apareceron as 172 aras dedicadas ao deus dos camiños, Deus Lari Bero Breo, temos a San André en Hío (onde o día de San Roque celébrase a antiquísima Danza  dos Peregrinos), San Amaro en Aldán e o propio Santiago en Donón.

Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía


REY CASTELAO, O. Los mitos del Apóstol Santiago, Nigratea, Santiago, 2006
CÓDICE CALIXTINO, O CODEX CALIXTINUS EN GALEGO, Edicións A Nosa Terra, Vigo, 2009
XACOBEO 2004, Padrón, Iria y las tradiciones xacobeas, Xunta de Galicia, Santa Comba, 2004


[1] Pax. 24. Los mitos del Apóstol Santiago

Publicado por ás 5 comentarios:
Etiquetas: , ,
Subscribirse a: Publicacións (Atom)