Aldeíña
de Maroxo
de
lonxe parece vila
Ten un
caravel na entrada
e unha
rosa na saída
Poema popular recollido da voz de Urbana Agra
Pardo da Casa de Baltasar
Cabaleiros, Igrexa e os Ulloa
 |
| Diego García de Ulloa, irmán de Sancho Sánchez de Ulloa. Sepulcro de Vilar de Donas (Palas de Rei) Foto de A Ulloa en fotos |
Pouco a
pouco a nobreza faise coas posesións eclesiásticas implantando a encomenda. A presión dos cabaleiros sobre o clero da os
seus froitos, dende 1330 ata o século XV
a Igrexa de Santiago e os mosteiros de San Martiño Pinario e San Paio de
Antealtares comezan unha política de aforamentos a favor dos cabaleiros que
prevalecen en cada zona.[2]
Son as encomendas forzosas que ata facían abades dos mosteiros a membros das
familias nobiliarias.
É nese proceso de expansión da grande nobreza
galega cando a poderosa Casa dos Ulloa,
liñaxe nobiliaria galega moi antiga emparentada cos Condes de Traba -con casa
matriz en Vilamaior (Comarca da Ulloa)- faise co Condado de Abeancos e por
conseguinte co dominio do Couto de
Maroxo.
Neste tempos os Ulloa chegaran a ter a cesión do Castelo de Grobas (Melide) que pertencía ao Arcebispado compostelán.
 |
| Escudo dos Ulloa no Hospital de Leboreiro Foto de Abeancos.gal |
Os mosteiros ven minguados os seus ingresos,
pero a peor parte lévaa o campesiñado, o pequeno clero, artesáns e mercadores,
os coñecidos irmandiños que son
esmagados para pagar máis tributos e, mesmamente, atracados e asasinados polos
cabaleiros, esa clase dominante con sede irrefreable de máis poder e riqueza.
A Batalla do Porto de Bois. Os Seixas e os Irmandiños
 |
| Porto de Bois |
Con Pedro
I aliárase a alta nobreza galega (os Castro, os Ulloa, ..), a coroa de
Portugal -o rei Fernando I chegou coas súas tropas ata a Coruña-,
Inglaterra e os concellos das vilas máis
importantes; Tui, Baiona, Lugo, Compostela, A Coruña…
Con Enrique II de Trastamara -antigo
condado da casa galega dos Traba- estaba o arcebispado de Santiago e alto clero
galego, a nobreza media galega (Andrade, Moscoso, Osorio, Seixas…), a práctica
totalidade dos nobres castelás e Francia.
Pedro I morrera a mans do seu medio irmán Enrique
II de Trastamara na batalla de Montiel no 1369.
Nese ano Fernando I de Portugal entrara coas súas tropas dende Tui ata A
Coruña recibindo o apoio dos
concellos galegos, mais a rápida reacción das tropas castelás dende Zamora
e o apoio das forzas francesas fan recuar ata Porto (Portugal) a Fernando I.
 |
| Armaduras séculos XV-XVI. Palacio Real (Madrid) |
Pese a firmar a paz Fernando I e Enrique II no
1371, na primavera dese ano os
concellos da Coruña (con tropas portuguesas aínda acantonadas na cidade), Tui,
Lugo e, sobre todo, Compostela, comezan a revolta contra a coroa de Castela.
As tropas da causa galego-portuguesa dirixidas
por Fernando Ruíz de Castro (da Casa
dos Castro e III Conde de Lemos) emprenderán batalla en Porto de Bois, na comarca da Ulloa, nun tramo intermedio
do Camiño de Santiago entre Palas de Rei e Melide, un territorio disputado
polas dúas casas nobiliarias máis fortes e antigas da Galicia interior; Os Ulloa no bando galego-portugués e os Seixas no bando castelá. Fernando de
Castro acabará derrotado[3]e
a Casa da Ulloa perderá terras e
encomendas a favor da Casa das Seixas. Co triunfo a nobreza media galega e
o Arcebispado de Santiago aseguran terras e poder no territorio de Abeancos.
 |
| Castelo de San Paio de Narla (Friol) da Casa das Seixas |
Os
territorios do norte do Ulla caeran en mans de Don Vasco Gómez das Seixas señor
da Casa e Castro das Seixas e Casa e Fortaleza de
San Paio de Narla.
É nese
ano cando podemos asegurar que a Casa
dos Seixas arrebata o Couto de Maroxo á Casa de Ulloa.
Mais no ano 1401, pouco antes de facer testamento, Gonzalo Ozores de Ulloa xa tiña recuperado parte do territorio
usurpado polo Seixas[4].
No ano 1440,
o fillo de Gonzalo Ozores de Ulloa, Lope
Sánchez de Ulloa (pai de Sancho Sánchez de Ulloa) arrebátalle aos Seixas
varias terras en Abeancos entre elas os coutos
de Rendal e Vilantime,[5]non
obstante, o couto de Maroxo non se
cita en ningún documento da época, enténdese que segue en mans da Casa das
Seixas, polo que supoñemos que dende este momento a Casa das Seixas débelle vasalaxe aos Ulloa. Como veremos máis
adiante o couto de Rendal tamén seguirá en mans da Casa das Seixas.
 |
| Irmandiños na Exposición Alba de Gloria de Castelao |
Esta situación de guerra perpetua e rapina
continuada afecta tremendamente a vida da nacente burguesía e o campesiñado e
desemboca na Gran Revolución Irmandiñade 1467-1469. No Territorio de Abeancos, o Castelo de Melide – pertencente ao
Arcebispado de Santiago- será o primeiro en caer en mans dos irmandiños, logo
seguiríanlle a totalidade das torres señoriais agás o Castelo de Pambre dos
Ulloa.
En este
encomedio levantouse toda a terra coa Santa Irmandade, en tanto que nunca
deixaron fortolleza en todo o reino de Galiza. Et esto foy por la maa vivenda
dos caballeiros que non fazian senon furtar et roubar[6].
 |
| Hospital Sancti Spiritus (hoxe Museo Terra de Melide) Reedificado por Sancho de Ulloa coas pedras do Castelo de Melide. Escudo dos Ulloa á esquerda, escudo dos Castro dereita Foto de Abeancos.gal |
Mais, logo da derrota dos Irmandiños na comarca da Ulla, xurde unha especie de
coalición de intereses comúns nas casas nobiliarias galegas do interior que
provoca a represión dos dirixentes da Revolución Irmandiña a cargo dos señores
da Ulloa, Seixas, Bolaño… Pero
esta represión sería co tino que marcara o Conde
de Lemos; cando Pedro Pardo de Cela aconsellara a este encher os carballos de vasalos o Conde respondéralle
que non
ía vivir dos carballos.
A Casa dos Ulloa dirixida por Sancho Sánchez de Ulloa[7]
e apoiado polo agora seu vasalo Vasco
das Seixas con dez homes a cabalo e o servizo de dez escudeiros[8],
faise con case a totalidade das propiedades do Territorio de Abeancos.
O Conde de Altamira
 |
| Arcebispo Alonso de Fonseca II |
Mais a nobreza é a nobreza, o Arcebispado, os
Ulloa e os Altamira co arbitrio dos Reis Católicos chegan a un reparto dos bens
onde o Arcebispado leva a mellor tallada seguido do Conde de Altamira. Os Ulloa, coma o resto da gran nobreza galega,
tomarán o rumbo de Granada da man dos Reis Católicos, apouséntanse na corte
do reino de Castela e pouco a pouco perden a súa importancia e influencia sobre
das comarcas galegas.
No 1554
a parroquia de Santa María de Maroxo xa
aparece como adscrita ao señorío do Condado de Altamira[10]na Xurisdición de Boente.
 |
| Mapa das Xurisdicións da Terra de Arzúa no Antigo Réxime Gráfico cedido por Manuel Lamazares. Casa da Eirexe |
A Casa
das Seixas pasará a renderlle vasalaxe ao Conde de Altamira e seguirá mantendo
as súas propiedades en Maroxo.
 |
| Torres do Conde de Altamira (Brión) |
De 1588,
temos documentación rescatada da Real Audiencia de Galicia dun preito dos veciños de Maroxo contra os
merinos de Boente e Abeancos (nomeados polo Conde de Altamira e con ampla
xurisdición no territorio) polas estivadas
dos montes comunais[11].
Os
veciñ@s de Maroxo -coma os veciños de Pela e Montelongo (Vilantime) hai máis de douscentos anos - defenden a propiedade comunal dos seus
montes.
A fundación das Casas de Maroxo e Bascuas
Aínda que
dende o ano 1371 o Couto de Maroxo era de propiedade da liñaxe dos Seixas, a Casa de Maroxo e a Casa de Bascuas (Rendal)
foron fundadas oficialmente nos primeiros anos
do século XVI por Vasco das Seixas e Soutomaior señor da Casa e
Castro das Seixas e Casa e Fortaleza de San Paio de Narla[12] e a súa muller Teresa Catalina González Bolaño e Ribadeneira, señora dos Coutos de Damil e Femil.
 |
| Fortaleza de San Paio de Narla da Casa das Seixas (Friol) |
No 1526, o primeiro ocupante dos bens
sería o seu fillo Luís das Seixas e a
muller deste, Leonor Gómez de Ventosa, que aportaba propiedades na Castañeda, casas na vila de Melide, bens e foros en San Pedro de Vilantime, propiedades e foros en San
Xoán de Visantoña, o lugar de Vilar de Ferreiros, terras, lugares e
casais en Santo Cristovo de Pezobre,
lugar e casal en Liñares (Santiso),
casal e lugar de Reboredo
(Niñodaguia, Santiso), o lugar e casal de Marín na freguesía de Santiago de
Xubial[13],
…
 |
| Castelo de Pambre da Casa dos Ulloa á que lle rendía vasalaxe a Casa das Seixas |
Antes de continuar
temos que advertir que ata o ano 1870, coa implantación do Rexistro Civil, no Reino de Galicia a nobreza poñía aos seus fillos os apelidos
que lles parecían máis bonitos ou respectables e que eran costume no seu liñaxe, por iso dous irmáns non adoitaban
ter os mesmos apelidos. Esta é unha das
razóns pola que investigar as xenealoxías de certas casas nobiliarias sexa tan
enredado.
Sobre o 1551 herdou os títulos Pedro Bolaño das Seixas (fillo de Luis das Seixas), señor das Casas
de Bascuas, Montouto e Maroxo (segundo documento-copia das partillas da
herdanza de Luís das Seixas, eran da súa propiedade; todas las casas y heredades que se dizen de
Marojo[14]),
posesor do lugar e casal de Brandeso, das terras de Rendal, casas na vila de
Melide, de Santa Comba de Doroño…, que casou
con María Álvarez de Quiroga da Casa de Quindimil (Palas de Rei) do liñaxe dos Varela[15]
que repartirían a Casa de Bascuas
para o seu fillo Fernando das Seixas
e Bolaño que casou con Francisca Pimentel e Sotomaior[16]
e a Casa de Maroxo para o seu
outro fillo Pedro Bolaño Ribadeneira que arredor do 1621
casaría con Dominga López de Saavedra.[17]
E non para Jorge das Seixas Bolaño
como recollen erroneamente a Enciclopedia Galicia[18]
e Martínez Barbeito[19].
 |
| Dependencia Castelo de San Paio de Narla da Casa das Seixas |
Aquí sepáranse as casas de Bascuas e Maroxo. Mais a Casa de Bascuas seguirá
posuíndo moitas terras e casas en Maroxo como nos ilustra o documento de dote
da filla de Fernando das Seixas[20]
e son testemuña os veciños que recordan, aínda nos anos 70-80 do século XX, coma Santiago
Seixas Ladrón de Guevara da Casa de Trigás (Rendal) -casa que provén da matriz
Casa de Bascuas- vendera unha importante cantidade de propiedades que lle
tocaran en herdanza na parroquia de Maroxo.
A verdadeira historia da Casa de Maroxo
Podemos considerar a Pedro Bolaño
Ribadeneira, fillo de Pedro Bolaño das Seixas e neto de Luis das Seixas,
como o primeiro señor da Casa de Maroxo.
Pedro Bolaño Ribadeneira, edificaría o Pazo da Torre de Maroxo sobre o ano 1630 falecendo no 1661.
O seu fillo e
herdeiro Fernando Varela das Seixas
casa con María Bermúdez Figueroa
establecendo a súa residencia na cidade da Coruña.
 |
| Documento-copia da creación do Vínculo da Casa de Maroxo |
Polo que se
deduce do documento de creación do Vínculo[21]
da Casa de Maroxo, este sucesor,
escudeiro real, debeu desentenderse das súas herdades da Casa de Maroxo durante
os seus anos na Coruña. Así que no 1668,
ante a perda de propiedades da Casa de Maroxo (…bienes que han dejado cavalleros ricos y poderosos..[22]),
Fernando Varela das Seixas, escribán da súa maxestade, primeiro receptor da Real Audiencia do
Reino de Galicia, veciño da Coruña[23]
e a súa esposa María Bermúdez Figueroa, quen parece
proceder dos descendentes de María Pita crean o primeiro vínculo[24]
da Casa de Maroxo que posuía a Casa da Torre de
Cima de Vila co Agro da Penela, Agro de Carril Vello, Prado do Medio…,
tiñan tamén unha casa no lugar do Allal, outra no Escalleiro, outra que foi de
Pedro González da Cal na esquina da fonte….
O fillo de Fernando Varela das Seixas, Francisco Antonio de
Bolaño Ribadeneira, recibíu
o vínculo de Maroxo, pero era presbítero (cura párroco das igrexas de Santa
Maria Salomé e San Fiz de Solovio da cidade de Compostela) e non tivo
descendencia polo que herdou no ano 1718
o vínculo Josefa Theresa Bolaño
Seixas e Ribadeneira, a súa irmá, que casou con Andrés Montero del Villar procurador de número da Real Audiencia da
Coruña, veciño da Coruña.[25]
Estes cederon as propiedades aos colonos Andrés Villar, Francisco Bolaño – que
tiña en cesión a Casa da Torre- e Andrés do Souto para a xestión dos bens de
Maroxo[26].
 |
| Arquivo do Reino de Galicia, entidade que acolle o Fondo documental do Pazo de Bieite e da Casa de Maroxo |
 |
| Maroxo de Arriba |
Ao
non ter sucesores Josefa Threresa
Bolaño, herdou o vínculo de Maroxo no 1755
Feliciana Concheiro Bolaño, nada en 1727 en Visantoña, descendente da filla
de Pedro Bolaño Ribadeneira, que casara con José Barreiro Rodríguez de Andrade, dono das casas de Ferreiros e Dúas Casas, sendo herdeiro o seu fillo
Andrés Barreiro Bolaño.
 |
| Maroxo de Abaixo Foto cedida por Conchi Fernández Segade |
Agrega
bens nas Mariñas, o Pazo de Sendelle e o Pazo de Biete (Boimorto) pola parte da
súa muller e a Casa da Torre de Ferreiros (O Pino) e a Casa de Dúas Casas (hoxe
chamada A Rúa) no Pino por parte do seu pai.
 |
| Masusao, Maroxo |
O Pazo da Torre ou Casa da Torre de Cimadevila
A partir do século XIV
daquela vila medieval de Marogio herdeira da vila romana de Maro pouco queda -exceptuando a ordenación do fértil
territorio e os seus casais agora chamados lugares-.
 |
| Casa da Torre ou Pazo da Torre de Maroxo |
 |
| Horreo da Casa da Torre de Maroxo |
Algunhas delas foron destruídas durante as revoltas irmandiñas[30], feito que non se pode desbotar para Maroxo,
sabemos que dende a doazón da vila medieval ao Mosteiro de Antealtares os reis
de Galicia tiveron que avogar varias veces pola súa integridade territorial
(ver entrada anterior). No ámbito da revolución irmandiña é moi
posible que os campesiños de Maroxo sentíranse moito máis lexitimados sobre as
terras que traballaban que as sagas nobiliarias de Ulloa e Seixas que serían
vistas coma foráneas e usurpadoras polos campesiños.
 |
| Fonte da Vila a carón do Pazo da Torre de Maroxo |
O
mesmo nome da Casa da Torre de Cimadevila indícanos a súa orixe sobre terreos
da antiga vila. Construída polos Ulloa ou
polos Seixas, chegados os tempos procedeuse a construír o pazo sobre os seus
cimentos, mantendo a estrutura da torre na ala este, onde é posible que
orixinalmente estivese o brasón da estirpe familiar.
A partir do século XVII o
Pazo da Torre de Maroxo será xestionado por colonos –logo chamados caseiros- e
imporase o sistema das medias, metade do produto para o amo, metade para o
caseiro.
Os últimos caseiros; Visitación
Vilar Casal, o seu marido Manuel Vázquez Sánchez e familia abandonaron o Pazo
da Torre nos anos 80 de século XX por orde dos descendentes de Álvarez Mir
Barreiro.
Os caseiros pagaban as medias e o dezmo aos Barreiro na Casa Bieite de Boimorto. Nos últimos decenios
os descendentes dos Álvarez Mir Barreiro, últimos sucesores dos Barreiro, non aparecían
por Maroxo para nada.
 |
| Porta principal da Casa da Torre |
Enfronte do Pazo da Torre estaba a
Capela de San Xosé. Posiblemente dunha época anterior ao Pazo. A principios do XX foi derrubada para
construír a escola de Maroxo que é o
edificio abandonado que se conserva hoxe en día. Durante a demolición da Capela
de San Xosé leváronse sepulturas para o Pazo da Torre que foron vendidas a un
marchante de arte sobre os anos 70[31].
A Casa de Baltasar e os escudos de armas
Os escudos de
armas son o distintivo da importancia nobiliaria dunha saga familiar. A partir
do século XVII, seguindo a moda francesa e coa expansión da fidalguía nas
comarcas galegas, fanse imprescindibles en todo pazo ou casa grande que se
prece.
 |
| Casa Grande de Cimadevila ou Casa de Baltasar |
En Maroxo de
Abaixo, a carón do Pazo da Torre, atópase a Casa Grande de Cimadevila ou Casa
de Baltasar (máis antiga ca o pazo), ten un brasón cos cinco escudos de armas das familias nobiliarias que
fundaron a Casa de Maroxo. É unha mostra en pedra da historia de Maroxo que
acabamos de indagar e das liñaxes nobiliarias que camparon nela a partir do
século XIV.
 |
Blasón da Casa de Maroxo na fachada principal da
Casa Grande de Cimadevila
|
Hai que
resaltar que as cinco liñaxes reveladas no brasón son orixinarias do Reino de Galicia e
pertencen á nobreza galega máis antiga e poderosa. Son liñaxes que teñen a súa
orixe sobre os séculos XI-XIII. O brasón do século XVII presenta de esquerda a
dereita e de arriba abaixo;
1. A bola e o
año dos Bolaño. 2. As cinco pombas
dos Seixas. 3. O xaquelado de tres e
cinco ordes dos Ulloa. 4. As cinco
varas postas en barra acompañadas de dúas flores de lis arriba e roda de Santa
Catalina e flor de lis abaixo, rodeadas da cadea dos Varela
da Casa de Quindimil. 5. A cruz flordelisada cargada de cinco vieiras dos Ribadeneira que fai de divisoria para o
resto dos escudos.
A Casa de
Baltasar debe o seu nome a Balthasar
Varela[32],
propietario do inmoble entre os anos 1720-1755. É moi posible
que fose un descendente da saga das Seixas, Martínez Barbeito no seu caótico traballo
sobre a Casa de Maroxo[33],
cita a Isabel Jaspe Labora e o seu esposo Sebastián Varela Flores coma
herdeiros da Casa da Torre de Maroxo, dato errado que poida que nos poña sobre
a pista duns herdeiros dos Seixas que, neste caso, é probable que recibisen nas
partillas a Casa de Baltasar aló polo
século XVII.
 |
| Porta principal da Casa de Baltasar |
Segundo veciños
de Maroxo, hai moitos anos o escudo foi
recollido unha noite do seu lugar orixinal, o Pazo da Torre, e colocado na
Casa de Baltasar , se isto foi así, tivo que ser antes de que a familia Agra -actual propietaria- se
mudara dende a Casa de Socorro na Xunqueira de Maroxo de Abaixo á Casa de
Baltasar por doazón dun parente de segundo grado a principios do XIX[34].
Segundo esta versión está claro que os anteriores propietarios da Casa de
Baltasar sentiríanse herdeiros da saga nobiliaria da Casa de Maroxo, ou polo
menos con máis dereito dinástico que a familia Barreiro propietaria do Pazo da
Torre. Mais Julia Agra da Casa de Baltasar desvelounos que o escudo está no
mesmo sitio desde a construción da casa, posiblemente no século XVI ou XVII.
 |
| Escudo dos Varela (ao revés) no Pazo do Outeiro, Boente |
O que si
sabemos a ciencia certa, é que o escudo que se atopa na porta de entrada do
Pazo de Bieite é o brasón da Casa da Torre de Ferreiros e que o da Casa de
Baltasar é o brasón da antiga Casa de Maroxo.
Os últimos
propietarios desta casa son a familia Agra Pardo emparentados coas Casas de
Outeiro de Boente (dos Varela), Fonxe e Ferreiros.
Os escudos de armas dos Barreiro
Torre de Ferreiros e Pazo de
Bieite
 |
| Brasón do Pazo de Biete, orixinal da Torre de Ferreiros |
Brasón de
finais do século XVIII que se atopa hoxe en día no Pazo de Bieite (lugar de Bieite, Boimorto) que foi fundado no
século XVI polos Boado. Alcanzou o seu esplendor cos Barreiro no século XIX.
Esquerda dereita, arriba abaixo;
1. Peregrino e can dos Romero. 2. Árbore e año dos Piñeiro
(posiblemente). 3. Tres varas en barra dos
Varela. 4. Cinco pombas dos Seixas.
5. A cruz flordelisada cargada de cinco vieiras dos Ribadeneira fai de divisoria para o resto dos escudos.
Dúas
Casas
 |
| Brasón Casa das Dúas Casas |
Brasón do
século XVIII-XIX. Esquerda dereita, arriba abaixo;
1. Cinco
flores de lis dos Varela ou Deza. 2. Aguia dos Aguiar. 3. Tres pombas dos Seixas.
4. Tres troitas dos Gaioso. 5. Escudo
central dos Varela ou Barreiro. 6. A cruz flordelisada dos Ribadeneira fai de divisoria para o
resto dos escudos.
Fidalguía, os Borbóns, caciquismo e o primeiro catastro de Maroxo
Logo
da Revolución Irmandiña a nobreza galega entendera que tiña que ceder aos
labregos propiedades e dereitos comunais para evitar próximas revoltas. Os
señores de Maroxo aforan as terras para traballalas pero a cambio do pago
anual do vasalaxe que veremos máis adiante, a maioría dos casais e montes
comunais converteranse en bens dos campesiños.
As propiedades da antiga vila medieval de Maroxo que aínda se reflexa na copia da partilla de Luis Seixas do 1526; todas las casas y heredades que se dizen de Marojo[37]foron volvendo ás mans dos seus lexítimos propietarios; os labregos de Maroxo.
 |
| Pazo de Bieite |
As propiedades da antiga vila medieval de Maroxo que aínda se reflexa na copia da partilla de Luis Seixas do 1526; todas las casas y heredades que se dizen de Marojo[37]foron volvendo ás mans dos seus lexítimos propietarios; os labregos de Maroxo.
 |
| Casa de Dúas Casas |
A partir do
século XVII comeza o lento proceso de toma de control das terras por parte da
pequena nobreza galega e pouco a pouco deixan as armaduras polas plumas,
abandonan o seu espírito eminentemente guerreiro para facerse cos cargos máis
importantes da administración pública ( Fernando
Varela das Seixas, Andrés Montero Villar e Andrés Barreiro Bolaño de Bieite, señores da Casa de Maroxo, serán un
bo exemplo) para controlar os fíos de poder da Galicia rural.
 |
| Batalla de Rande |
 |
| Asalto final das tropas borbónicas sobre Barcelona |
 |
| Familia Felipe V en 1723 |
 |
| Casa da Torre de Ferreiros. Fachada sur onde estaba o brasón dos Barreiro |
Sobre o 1840, temos outro cabaleiro dedicado ás
armas, Fernando Barreiro, Tenente
Coronel do Reximento Provincial de Mondoñedo, que foi señor dos Pazos de
Maroxo, Sada, Vieite, Torre de Ferreiros e Dúas Casas.[39]
 |
| Marqués de la Ensenada |
O 28 de marzo
de 1753 (cando o primeiro dos
Barreiro residía no Pazo da Torre) cáense por Beigondo os escribáns do Marqués da Ensenada coa intención de recoller variada
información económica sobre as parroquias de Beigondo, Maroxo e o Coto de
Ribadiso pertencentes á Xurisdición de Boente para o primeiro Catastro do
reino. Entre outros están presentes Alberto Vermúdez, cura de Maroxo e Andrés
Tojo, o seu mayordomo pedaneo
(alcalde pedáneo).
Neste importantísimo documento recóllese que estas parroquias pertencen ao Señorío do Conde de Altamira, que os veciños de Maroxo pagan ao Conde de Altamira en razón de vasalaxe; cada veciño que fai lume catro marabedís cada ano e as viúvas dous marabedís cada unha. Pagan tamén por ano a lutuosa; por cada veciño que morre seis reais e vinte catro marabedís. Tamén pagan o vasalaxe e a lutuosa por número de veciños e viúvas; o vasalaxe cada trienio importa dezaoito maravedies, a lutuosa a regulan cada quinquenio por vinte e catro maravedies e un vellón cada ano [40]. A estas cantidades había que engadir os pagos en especies que cada labrego sen terras en propiedade tiña que aboar aos señores de Maroxo polo aforamento das terras.
Neste importantísimo documento recóllese que estas parroquias pertencen ao Señorío do Conde de Altamira, que os veciños de Maroxo pagan ao Conde de Altamira en razón de vasalaxe; cada veciño que fai lume catro marabedís cada ano e as viúvas dous marabedís cada unha. Pagan tamén por ano a lutuosa; por cada veciño que morre seis reais e vinte catro marabedís. Tamén pagan o vasalaxe e a lutuosa por número de veciños e viúvas; o vasalaxe cada trienio importa dezaoito maravedies, a lutuosa a regulan cada quinquenio por vinte e catro maravedies e un vellón cada ano [40]. A estas cantidades había que engadir os pagos en especies que cada labrego sen terras en propiedade tiña que aboar aos señores de Maroxo polo aforamento das terras.
 |
| Millo miúdo ou paínzo |
A Casa da Torre de Maroxo
foi construída nos anos que o millo traído de América está espallándose
pola comarca. En 1634 xa se pagaba con millo moitas das rendas ao Mosteiro de
Sobrado dos Monxes. A pataca, en cambio non foi introducida ata finais do
século XVIII.
Segundo o catastro do
Marqués da Ensenada – que non fala de trigo nin de pataca- as terras de
Maroxo eran de primeira calidade, de secaño e regadío, daban dúas colleitas ao
ano, abundaban os soutos de castiñeiros e as devesas de carballos,
aproveitábase o que a natureza ofrecía no monte, abundaban, tamén, as pereiras,
as maceiras, algunhas cerdeiras e viño para o regalo dos seus donos. Sementaban centeo, nabos, millo, fabas,
cabaza, xudías, liño e aínda se cultivaba o millo miúdo ou paínzo que se
alternaba ao ano seguinte co cultivo de centeo.
Hai que
apuntar que neste documento o topónimo vén recollido coa grafía galega Maroxo e
coa españolizada Marojo dalgúns documentos notariais da época. Nun documento de
compra-venda de 1644 tamén se cita coma Maroxo[41].
A fidalguía galega a partir do 1763 consegue
que os foros sexan permanentes, acadando así a complicidade do campesiñado galego. Mais a produción non
se reinviste en progreso nin xera riqueza. Son os anos do Absolutismo do Antigo
Réxime español que afundirá no atraso social e económico o campo galego.
Comeza a longa
era do caciquismo que espreme o
traballo do labrego co afán de pasar o señor unha vida regalada sen ningún
atranco.
Carlismo e ata hoxe
Entre os anos
1834-1839 o carlismo (movemento político promovido por Carlos, tío de Isabel II de Borbón) asolou as terras da Ulla, (ver Carlismo nas terras do Ulla neste blog), as atrocidades das partidas de
faciosos eran temidas por todas as parroquias da comarca de Arzúa, Urbana Agra
da Casa de Baltasar recorda os relatos desas aberracións en boca da súa avoa,
contaba que no Escalleiro, en Maroxo de Abaixo, había unha casa onde se
acubillaban as partidas carlistas. Os carlistas, logo chamados tradicionalistas
ou requetés que en masa sumáronse ao golpe de estado do Xeneral Franco,tiveron
certa influencia na comarca de Arzúa.
 |
| Caricatura século XIX |
 |
| Ánxel Casal, fillo de Manuel Casal natural do Volteiro, Vilantime, lugar veciño de Pela onde foi detido |
Todos eles
asasinados polas súas inquietudes sociais e ideas políticas.
A construción
do Encoro de Portodemouros entre os
anos 1964-1967 foi a última convulsión social que organizou aos veciños de
Maroxo na defensa das súas terras e
camiños. Sete pontes sobre o río Ulla
quedaran asulagadas. A morte en 1972 de 5 mozos que volvían en barca dunha
romaría atizou as protestas, que levaron a veciñas e veciños a encerrarse na
central eléctrica. Coas protestas conseguiron certas melloras comunais e
individuais, a barcaza que une as terras de Loño (Vila de Cruces) e Beigondo
(Santiso) no 1975 foi unha delas.
 |
| Obra homenaxe a Juan Vidal |
Logo dos anos escuros da ditadura, a liberdade recobrou a luz.
Hoxe en día Maroxo, grazas ao tesón dos seus veciños e veciñas, é unha fermosa parroquia modelo en
produción de leite ecolóxica e os seus derivados.
Só falta que a pita e os seus pitiños de ouro poidan saír algún día da maltratada Cova de Tremedal.
Só falta que a pita e os seus pitiños de ouro poidan saír algún día da maltratada Cova de Tremedal.
Nomes de veciñas e veciños de Maroxo s. XV-XVIII
Seguidamente
expoñemos os nomes das veciñas e veciños que atopamos ao longo do estudio de
diferentes documentos dos anos 1526, 1588, 1644,1755 e 1775.
Blas do Porto, Manuel
Panadeiro, Alberto Vermúdez (cura), Andrés Tojo (pedaneo), Ana da Cal, Miguel López, Juan Vidal da Cal,
Andrés Souto, Domingo Sánchez, Andrés Foxo, Francisco Bolaño (colono Pazo da
Torre), Bernarda do Mato, Andrés Villar, Don Benito Varela, Luis Varela,
Balthasar Varela (Casa Baltasar) y sus consortes, Andrés Carreygal, Juan de
Andrade, Antonio de Andrade, Don Diego Bolaño (Souto da Cal), Domingo
Concheiro, Lorenzo Sánchez, Domingo Álvarez (Souto da Cal), Bernando Marín,
Andrés Fandiño, Juan Vázquez, Cathalina Gill, Pedro Asorey, Bartholomé Asorey,
Thome de Villar, Andrés da Cal, Amaro Gago e Pedro González da Cal.
As copias por duplicado dos documentos da Casa de Maroxo de onde se extraeu a información para este traballo atópase aloxada na aplicación Drive da Nosa Historia
Agradecementos:
* Á Casa do
Xordo do Souto da Cal, Maroxo, xa que sen a súa inestimable axuda este
traballo non podería botar andar.
* A Urbana e
Julia Agra Pardo da Casa de Baltasar ou Pazo de Agra, Maroxo.
* A Visitación
Vilar Casal muller de Manuel Vázquez Sánchez, o último caseiro da Casa da Torre
de Maroxo e María Vázquez Villar, a súa filla.
* A Ramón Bascoi
do San Migueliño, Maroxo.
* A David Mato do
Ventorrillo, Viñós.
* Á Casa de José
Conde, muiñeiro da Fonte Santa, Viñós.
* A Denís Bermúdez Delgado, Arzúa.
* A Denís Bermúdez Delgado, Arzúa.
E para rematar un verso popular recollido da voz de Urbana Agra da Casa de Baltasar:
O muíño de Batán bota a fariña por riba
O que boas mozas queira que suba por Maroxo arriba
O Muíño de Batán estaba na Ponte das Táboas.
Ata sempre e bo proveito
Autor: Celso Alberte Magariños Costas
Ata sempre e bo proveito
Autor: Celso Alberte Magariños Costas
Bibliografía
·
BUJÁN
RODRÍGUEZ, M.M. Catálogo Archivístico del
Monasterio de San Payo de Ante-Altares, Consorcio de Santiago, Santiago de
Compostela, 1996.
·
LUCAS ÁLVAREZ,
M. El archivo del Monasterio de San
Martiño de Fora o Pinario de Santiago de Compostela. Tomo I. Ediciós do
Castro, Sada, 1999.
·
LUCAS ÁLVAREZ,
M. Tumbo A de la Catedral de Santiago,
Edita Seminario de Estudos Galegos, Santiago de Compostela, 1998.
·
FERREIRA PRIEGUE,
E. : Los
caminos medievales de Galicia. Boletín Auriense,
Ourense, 1988.
·
DURANY
CASTRILLO, M. e RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, M. C. El obispado de Astorga en el primer
tercio del siglo XI: de Jimeno a Sampiro. SEMATA, Ciencias sociales y
humanidades, vol.15, pax. 187-222. USC. Santiago de Compostela, 2003.
·
LOSCERTALES DE
G. DE VALDEAVELLANO, P. Los tumbos del
Monasterio de Sobrado de los Monjes. Tomos I e II. Ministerio de Educación
y Ciencia, Madrid, 1976.
·
LÓPEZ ALSINA,
F. La ciudad de Santiago de Compostela en
la Alta Edad Media, Consorcio de Santiago – USC, Compostela, 2013.
·
VASCO DE
APONTE. Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, Consellería de Presidencia, Xunta de Galicia, Vigo,
1986.
·
CRESPO POZO, J.S. Blasones y Linajes de Galicia, Editorial
de los Bibliófilos Gallegos, Santiago de Compostela, 1957.
·
VARIOS. Enciclopedia Galicia. Heráldica, Xenealoxía e Nobiliaria, Tomo LVI
e LVII, Hércules de Ediciones, A Coruña.
·
VARIOS. Terra de Melide, Edicios do Castro, Sada, 1978.
·
MARTÍNEZ BARBEITO, C. Torres, pazos y linajes de la provincia de A
Coruña, Ediciones Everest, León, 1986.
·
RODRÍGUEZ PALMEIRO, I. A hombros de gigantes. La Casa de Bascuas y
su relación con la vieja nobleza medieval de Galicia (siglos XV-XVI),
Fundación Española de Historia Moderna, Madrid , 2016. http://digital.csic.es/bitstream/10261/133570/1/III%20Encuentro%20J.Investigadores_Valladolid_2015_pp.55-64_Rodr%C3%ADguez_Palmeiro.pdf
·
PRESEDO GARAZO,
P. A fidalguía galega, Edicións
Lóstrego, Obre (Noia), 2008.
·
SAAVEDRA
FERNÁNDEZ, P. Das casas de morada ó monte
comunal, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996.
·
PÉREZ COSTANTI,
P. Linajes Galicianos 1596, Consorcio
de Santiago, Santiago de Compostela, 1998.
·
HERMIDA
RODRÍGUEZ, A. Escorzo mellinense de la
Casa de Altamira, Boletín do Museo Terra de Melide nº 2, Melide 1983.
·
HERMIDA
RODRÍGUEZ, A. Los Ulloa y Mellid. Siglo
XV, Boletín do Museo Terra de Melide nº 1, Melide 1982.
·
LÓPEZ FERREIRO,
A. O Castelo de Pambre, Editorial
Xuntanza, Laracha, 1990.
·
VÁZQUEZ VARELA,
J. M. e GARCÍA QUINTELA, M. V. A vida
cotiá na Galicia castrexa, USC, Santiago de Compostela, 1998.
·
RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, A. Las fortalezas de la Mitra Compostelana y
los Irmandiños, Fundación Barrie de la Maza e Instituto P. Sarmiento de
Estudios Gallegos, Santiago de Compostela, 1984.
·
ARIAS VILAS,
FELIPE. A romanización de Galicia. Edicións
A Nosa Terra, Vigo, 1992.
·
BERNÁNDEZ
VILAR, X. O comezo da nosa Idade Media,
Editorial Toxosoutos, Noia, 2003.
·
PENA GRAÑA, A. Cátedra 21. Revista eumesa de estudios,
pax. 91-156. Pontedeume, 2014. http://catedra.pontedeume.es/21/catedra2104.pdf
·
RODRÍGUEZ
RESINO, A. Do Imperio Romano á Alta Idade
Media, Editorial Toxosoutos, Noia, 2005.
·
DÍAZ MARTÍNEZ,
P.C. El reino suevo (411-585),
Editorial Akal, Madrid, 2011.
·
LÓPEZ TEIXEIRA,
X. A. A formación do Reino de Galiza
(710-910), Editorial Toxosoutos, Obre (Noia), 2010.
·
LÓPEZ CARREIRA,
A. O reino medieval de Galicia,
Edicións A Nosa Terra, Vigo, 2005.
·
LÓPEZ CARREIRA,
A. Irmandiños. Textos, documentos e
bibliografía. A Nosa Terra, Vigo, 1991.
·
PALLARES
MÉNDEZ, M.C. e PORTELA SILVA, E. De la
villa del siglo IX a la aldea del siglo XIII. Espacio agrario y feudalización
en Galicia. Revista Asturiensia medievalia nº8, pax. 47-69. Oviedo, 1996. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=134092
·
PALLARES
MÉNDEZ, M.C. e PORTELA SILVA, E. La villa
por dentro. Testimonios galaicos de los siglos X y XI. Revista Studia
Histórica. Historia Medieval Vol. 16, Universidad de Salamanca, Salamanca,
1998. http://revistas.usal.es/index.php/Studia_H_Historia_Medieval/article/view/4452
·
VILLARES PAZ,
R. La propiedad de la tierra en Galicia
(1500-1936), Siglo XXI Editores, Madrid, 1998.
·
BALIÑAS PÉREZ,
C. Gallegos del año mil, Fundación
Barrie de la Maza, A Coruña, 1998.
·
MACHADO, J.P. Dicionário Etimológico da Língua Portuguesa, Livros Horizonte,
Lisboa, 1977.
·
DIETER KREMER. Onomástica galega II, Anuario galego de
Filoloxía, USC, Santiago de Compostela, 2009.
·
BOULLÓN AGRELO, A. I. Antroponímia Medieval Galega SS. VIII-XII,
Editorial Mouton de Gruyter, Berlín, 2017.
·
ENRIQUE FLOREZ, Tomo 19, España Sagrada, Madrid, 17702-1773.
·
VARIOS, Tomo XIII, Diccionario de las ciencias médicas, por una
sociedad de los más célebres profesores de Europa, traducido al castellano por
varios facultativos de esta corte, Imprenta de Mateo Repullés, Madrid,
1823.
·
CASTIÑEIRAS, M.A. Os traballos e os días na Galicia Medieval,
USC, Compostela, 1995.
·
LANERO TÁBOAS, D. Os remendos da memoria. A represión
franquista no concello de Arzúa (1936-1950), Concello de Arzúa, Santiago de
Compostela, 2006.
·
LANERO TÁBOAS, D. Unha ollada á represión franquista en
Galicia: Motivacións e extracción social dos represores. O caso de Arzúa. https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4547/pg_221-240_semata19.pdf;jsessionid=0755998550513592EC233066FFFE5201?sequence=1
·
CONCELLO DE
ARZÚA. Catálogo de patrimonio
arqueolóxico e histórico do PXOUM, 2006.
·
FONDO DOCUMENTAL
PAZO DE BIEITE. Arquivo do Reino de Galicia, A Coruña. 2011. As copias dos Documentos da Casa de Maroxo están aloxados en:
https://drive.google.com/open?id=15xnVDH5aidwBx_je91RPGTVN7HW5Kjjt
https://drive.google.com/open?id=15xnVDH5aidwBx_je91RPGTVN7HW5Kjjt
·
INFORMACIÓN SOBRE TOPÓNIMOS
SUEVOS:
·
INFORMACIÓN SOBRE A NOBREZA DO
CONDADO DE AVEANCOS: http://museodaterrademelide.blogspot.com/p/boletins.html
http://arquivosdegalicia.xunta.gal/portal/arquivo-do-reino-de-galicia/index.html
[1] Pax. 35. O Castelo de Pambre
[2] Pax. 25. Recuento ….
[3] Pax. 410. O Reino Medieval de Galicia.
[4] Pax. 2. Los Ulloa y Mellid, Boletín do Museo Terras de Melide nº1,
1982.
[5] Los Ulloa y Mellid, Boletín do Museo Terras de Melide nº1, 1982.
[6] Pax. 77. Os Irmandiños. Textos, documentos, bibliografía.
[7] Primeiro Conde de Monterrei no ano 1515 https://gl.wikipedia.org/wiki/Condado_de_Monterrei
[8] A.H.N Ordenes Militares libro
1093c, fol 99. http://jmabelex.blogspot.com/2018/04/seijas-seixas-de-la-fortaleza-de-san.html
[9] Pax. 4 e ss. Escorzo Mellinense de la Casa de Altamira
[10] Pax. 6. Escorzo Mellinense de la Casa de Altamira. Boletín do Museo de
Melide nº 2, 1983.
[11] Casa Bieite, Arquivo do Reino de Galicia, Caixa 26360-9
[12] Pax. 376. Enciclopedia Galicia.
Heráldica, Xenealoxía e Nobiliaria, Tomo LVII
[15] Pax. 62. A hombros de gigantes.
La Casa de Bascuas y su relación con la vieja nobleza medieval de Galicia
(siglos XV-XVI).
[16] Documento de dote de Isabel das Seixas. Casa Bieite. Arquivo do Reino
de Galicia. Caixa 45.50-1.
[17] Creación do Vínculo da Casa de Maroxo. Casa Bieite. Arquivo do Reino
de Galicia, Caixa 5-5 – 1.
[18] Pax. 487.Tomo XVII, Galicia. Heráldica, Xenealoxía e Nobiliaria.
[19] Pax. 603-604 Torres, pazos y linajes de la provincia de A Coruña
[20] Documento de dote de Isabel das Seixas. Casa Bieite. Arquivo do Reino
de Galicia. Caixa 45.50-1.
[21] Vínculo: Figura xurídica que
institúe o morgado en Galicia. Non permite aos herdeiros por orde de
descendencia vender, traspasar ou hipotecar as propiedades do morgado creado.
[25] Copia de documento 1718 de agregación de propiedades á Casa de Maroxo.
Casa Bieite. Arquivo do Reino de Galicia. Caixa 45-48-1.
[26] Segundo documento do ano 1755 sobre o vínculo da Casa de Maroxo.
Arquivo do Reino de Galicia. Caixa 5-5 – 1.
[27] Copia de documento 1718 de agregación de propiedades á Casa de Maroxo.
Casa Bieite. Arquivo do Reino de Galicia. Caixa 45-48-1.
[31] Información aportada por María Vázquez filla do último caseiro do Pazo
da Torre
[32] Segundo documento do ano 1755 sobre o vínculo da Casa de Maroxo.
Arquivo do Reino de Galicia, Caixa 5-5 – 1.
[33] Pax. 602 e ss. Torres, pazos y linajes de la provincia de A Coruña.
[34] Segundo información de Julia Agra.
[35] Pax. 124. Los caminos medievales de Galicia
[36] … en el nominado de la Rúa o Villa
de Dúas Casas... Extraído de documento do 1840. Dep.10 Caixa 1-34. Casa de
Bieite, Arquivo do Reino de Galicia.
[37] Copia das partillas de
Luís Seixas. Casa Bieite, Arquivo do Reino de Galicia, código de referencia: Caixa 24-12 - 2
[38] Pax. 130. Linajes Galicianos.
[39] Caixa 1-34. Casa de Bieite, Arquivo do Reino de Galicia.
[40] Catastro del Marqués de la Ensenada http://pares.mcu.es/Catastro/
[41] Documento de rectificación de compra-venda de Ana da Cal ao primeiro
señor de Maroxo, Pedro de Bolaño, de varios bens en Maroxo. Casa Vieite,
Arquivo do Reino de Galicia. Caixa 23-14-1
[42] Pax. 230-232 Unha nova ollada á represión franquista en Galicia https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4547/pg_221-240_semata19.pdf;jsessionid=0755998550513592EC233066FFFE5201?sequence=1
