A Paula e ao resto da Cuchipanda que gozan e conspiran ao amparo da Carballeira de Santa Susana
Galicia, como ben sabemos, é país distinto. Dende a
prehistoria vaise tecendo unha cultura e historia que a fan única, as
expresións relixiosas das grandes civilizacións irán deixando as súas pegadas
normalmente sobre a anteriores, a romana sobre a castrexa, a cristiá sobre a galaico-romana...
Hoxe comezamos unha serie onde trazamos os lugares ou
santuarios onde a cultura castrexa ou a galaico-romana realizaban os seus ritos
ou asembleas e que foron cristianizados pola Igrexa Católica edificando sobre
eles os seus templos nun exercicio de aculturación[1].
 |
| San Fiz de Solovio |
 |
| Detalle na basa dunha columna de San Fiz |
Tempo atrás vimos o caso do nacemento do santuario galego
máis internacional; a Catedral de Santiago. Construída sobre unha mansión romana na aba dun monte onde na súa
cima atopábase, segundo o profesor Díaz Díaz, o Castro de Ouro ou antes quizás
chamado Callobre, sobre o que se construíu a igrexa máis antiga de Compostela;
San Fiz de Solovio,
segundo a tradición alí vivía o
ermitán Paio, descubridor das reliquias de Santiago Apóstolo. A antiga capela,
de orixe descoñecida, foi reconstruída por Sisnando I, bispo de Iria Flavia a principios do século X, foi destruída por
Almanzor e de novo reconstruída por Diego Xelmírez no século XII. Tivo
posteriores reformas. O seu famoso e cromático tímpano coa Adoración dos Reis é
do século XIV.
Da súa etapa
románica só queda visible a cruz antefixa e o pórtico. Nunha basa das súas columnas podemos apreciar as
portas do Máis Alá simbolizadas polos arcos de medio punto tan comúns nas
estelas funerarias galaico-romanas do século III-IV, atopadas en Iria Flavia,
Castro Donón, Vigo ….
 |
| Carballeira de Santa Susana antes Outeiro dos Poldros |
Dende San Fiz
cara a posta do Sol contemplábase a Igrexa
do Santo Sepulcro erixida no Outeiro dos Poldros[2] (hoxe coñecido como a Carballeira de Santa Susana), Auterium Puldrorum [3] no
latín típico da vida galega do século XII [4] . Outros
castros veciños rodeaban estratéxicamente os de Compostela eran os de San
Marcos, o do Cruceiro da Coruña (Meixonfrío)(4b), os de Formariz, do Eixo, o do Castriño de Conxo, de Ramelle, de Vilasuso e de Figueiras[5].
A mediados do
século XX varios prehistoriadores e historiadores teñen apuntado a posibilidade
de que o altar da Igrexa do Santo Sepulcro
tivese albergado unha mámoa[6]. A construción
desta igrexa ás aforas, tan preto da cidade medieval, o nome de Santo Sepulcro,
o do Outeiro dos Poldros e a denominación dunha porta da cidade, unha rúa e un
pasadoiro co nome de mámoa na cidade
dos séculos XIII ao XV[7] indicarían
a presenza de varias tumbas megalíticas no entorno, a igrexa do Santo Sepulcro
na cima do Outeiro dos Poldros facía pensar na cristianización dun monumento
funerario prehistórico.
É indiscutible que
a Igrexa do Santo Sepulcro, pese a estar nas aforas da cidade, ao pe do camiño de Iria Flavia, era un lugar idolatrado e moi
popular sen dúbida envolto en ritos pagás que á igrexa non lle sería doado
dobregalos:
 |
| Xelmírez ordenando dous cabaleiros. Tombo Toxosoutos |
No ano 1105, o bispo Xelmírez, seguindo a máxima do
Papa Gregorio Magno (s. VI) que propoñía; " Non
suprimades os festíns que celebran aquelas xentes nos sacrificios que ofrecen
ós seus deuses; trasladalos
ó día das festas dos santos mártires, co fin de que , conservando algunhas
groserías , alegrías da idolatría …", cámbialle a advocación de Santo Sepulcro pola de Santa Susana, virxe e mártir e reconstrúe a igrexa ….ennobrecida esplendidamente polo venerable corpo de Santa Susana..[8] (en 1102
Xelmírez, coa pillaría que o caracterizaba, convenceu ao bispo de Braga para
traerse varias reliquias santas das igrexas da capital galaica, entre elas,
seica, o corpo santo de Santa Susana[9]) e
ordena que tódolos anos se vaia en procesión ata alí na Pascua e que … despois de celebrar misa solemne coa
asistencia do clero e de todo o pobo compostelán, volvese cada un a súa casa
contento[10].
Xelmírez
reedifica e dota de máis forza simbólica o templo do Outeiro dos Poldros co
corpo dunha santa e virxe. A anterior denominación de Santo Sepulcro
desaparece, agora a razón de ser do templo é a custodia do corpo da Santa, o
novo templo católico ten unha nova inquilina. Seguramente pasaron moitos anos
desde a construción da antiga igrexa e a súa función cristianizadora duns ritos
pagás nun antigo altar castrexo ou mámoa non dera os froitos esperados, quizás a
Xelmírez pareceulle demasiado pretensioso o nome ou era o momento de facer
esquecer aos composteláns a razón orixinal de erixir un templo cristián sobre
un santuario pagán.
 |
| Raíña Urraca. Tumbo A Catedral Santiago |
No Outeiro dos
Poldros é onde se trazan as grandes revoltas d@s veciñ@s de Compostela e
arredores nos séculos XII ao XV, a Historia Compostelá, alentada e financiada
por Xelmírez, narra as primeiras revoltas populares contra o seu poder señorial
e infórmanos que tódolos venres, na Igrexa
de Santa Susana, …chamada desde antigo
Outeiro dos Poldros[11]
reúnese a Irmandade; cóengos menores, burgueses, pequena nobreza e os
xentís da cidade …con xente equipada con
diversas armas, absolvían aos culpables considerándoos inocentes e oprimían os pescozos
dos inocentes[12] (por
suposto o cronista da Historia Compostelá trata aos rebeldes como foraxidos). Estas
asembleas abertas, onde se reúne todo o pobo, trazan as revoltas cidadáns:
Anos 1116-1117. A primeira Irmandade rebélase contra o bispo Xelmírez e a raíña Urraca -nai
do rei de Galicia Afonso VII- (considerada traidora polos amotinados). Ocupan a
Catedral, Xelmírez escapa disfrazado e a raíña é golpeada e arrastrada polo
chan; …collérona e botárona en terra
nunha lameira, raptárona coma lobos e racharon os seus vestidos[13]. A
rebelión é aplacada aos tres días pola
acción conxunta dos exércitos de Afonso VII, do Conde de Traba, de Xelmírez e
da raíña[14].
Ano 1136. Asaltan ao Arcebispo
Xelmírez nos apousentos do seu pazo, apédrano e bótano da cidade. En
outubro asínase a paz en Burgos en presenza de Afonso VII, de Xelmírez e
representantes da Irmandade[15].
Anos 1319-1320. Revolta contra o dominico francés Berenguel de Landoira (quen lle da nome
á Berenguela, unha torre da catedral) polo seu nomeamento coma Arcebispo e
señor feudal de Santiago de Compostela. A cidade pecha as súas portas ao
Berenguel que se refuxia no Castelo da Rocha Forte, alí chama a negociar aos
dirixentes da nobreza e a burguesía da cidade aos que fai asasinar. Asínase a paz na igrexa de Santa Susana
o 27 de setembro de 1320[16].
 |
| Castelo da Rocha Forte |
Anos 1458-1459. Convocatoria da Asemblea de Santa Susana para a organización da Primeira Revolta Irmandiña contra os abusos do arcebispo Rodrigo de Luna, sería o ensaio das futuras rebelións que terían lugar nos anos
1467-1469, acoden tamén campesiños da comarca[17].
Ano 1467. 16 de marzo, última reunión documentada dos
Irmandiños en Santiago de
Compostela, na Carballeira de Santa Susana. dende onde marchan as forzas dos Irmandiños contra o Arcebispo
Fonseca II (dos últimos arcebispos de capa e espada) e destrúen o Castelo da Rocha Forte ….intensos enfrontamentos en Santiago e nos
arredores onde o monte de Santa Susana era un lugar estratéxico[18]. Finalmente no 1469 o Arcebispo consegue entrar na cidade, pese a isto varios burgueses amotinados seguirán
formando parte do concello.
 |
| Cruz antefixa entrelazada Santa Susana. S. XII Semellando a plástica castrexa |
Co transcurso do
tempo, e posiblemente coas revoltas dos séculos XIV e XV a igrexa arruinouse.[20] No século
XVI a carballeira estaba en poder do Conde de Altamira que a cede á cidade de
Santiago. Sabemos que a partir dese século a carballeira pasa a ser un lugar de
ocio e celebración, constrúense casas de acollida para pobres no entorno da
igrexa, colócanse tendas e tabernas, e comeza a feira de gando que se manterá
ata o ano 1971.[21]Mais
é moi posible que o Outeiro dos Poldros xa tivese ese uso festivo dende séculos
atrás.
A decisión de
Xelmírez de fornecer o espírito católico do lugar coas reliquias da Santa
Susana deberíase a un intento de impregnar dun cariz máis cristián e acougado o
lugar de reunión comunal e popular que se amosa nos documentos medievais.
Hoxe sabemos que
o Outeiro dos Poldros, na súa orixe, era un espazo sagrado pagá, é tamén
posible que se tratara dun castro como espazo de culto castrexo.
 |
| Cruz céltica antefixa con Agnus Dei en San Fiz. S. XII |
Que a Carballeira
de Santa Susana foxe coñecida como o Outeiro dos Poldros a principios do século
XII parece indicar un uso moi antigo do lugar, non esquezamos que outeiro vén
do latín altar-altarius, esa denominación, pois, parece estar
relacionada cun altar e con cabalos, animal galego por excelencia e sagrado na antigüidade[23]. Parece
indicar un lugar de celebracións pagás onde se reunirían as xentes da comarca. Son numerosos os textos antigos onde se relata a importancia da asemblea xeral das tribos entre os pobos célticos, é o órgano de máxima autoridade e poder de decisión sobre o destino da comunidade, nomea aos xefes que os dirixen na batalla e deroga nomeamentos (24).
Na Alta Idade
Media o lugar de reunión dos antepasados composteláns seguiría no seu sitio e as
asembleas abertas da cidade medieval trazarán as revoltas contra o mal goberno,
como se facía hai séculos.
Pasaron nove
séculos dende as asembleas medievais no Outeiro dos Poldros e, aínda hoxe, as
manifestacións de protesta máis sonadas de Santiago e do país arrancan ao pe da
Carballeira de Santa Susana.
Ata sempre e bo
proveito. anosahistoria1@gmail.com
Autor: Celso Alberte Magariños Costas
Bibliografía
CARRO GARCÍA, J. Outeiro de Santa
Susana, Castro y Mámoa de Santiago de Compostela, Murcia, 1962.
VARIOS. Galicia
Arte, Hércules Ediciones S.A. A Coruña, 1984.
EDICIÓN EMMA
FALQUE, Historia Compostelana, Ediciones Akal, Madrid, 1994
LÓPEZ TEIXEIRA,
X.A. Rex et Regina. Urraca, Afonso e a monarquía galega, Editorial Toxosoutos,
Noia, 2013.
LÓPEZ CARREIRA,
A. A cidade medieval galega, Edicións A Nosa Terra, Vigo, 1999.
PALLARES, M. C.
& PORTELA, E. Historia da Cidade de Santiago de Compostela (Reis, Bispos e
Burgueses), USC, Santiago de Compostela, 2003.
BRAVO PINTOS, M.
Transformaciones de Santa Susana y la Alameda en Santiago de Compostela.
Revista Quintana, USC, Santiago de Compostela, 2014 http://www.usc.es/revistas/index.php/quintana/article/view/1659/3093
LÓPEZ ALSINA, F. La ciudad de Santiago de Compostela en la
Alta Edad Media, USC, Santiago de Compostela, 2013.
GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. Las rutas sagradas de Galicia.
Perduración de la religión celta de la Galicia Antigua en el folclore actual,
Deputación da Coruña, A Coruña, 1999.
BALBOA SALGADO,
A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego, Santiago de Compostela 2007.
BERMEJO BARRERA,
J.C. Mitología y mitos de la Hispania prerromana II, Editorial Akal,
Madrid, 1989.
VARELA CAMPOS, M.P. Actuacións arqueolóxicas. Ano 2006, Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 2008.
VARELA CAMPOS, M.P. Actuacións arqueolóxicas. Ano 2006, Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 2008.
BERMEJO BARRERA,
J.C. Sociedade e relixión na Galicia Antiga, Edicións Lóstrego, Santiago
de Compostela, 2008.
MUÑIZ COELLO, J. Los miembros de la asamblea celta. Notas para su estudio. Revista Iberia nº 3, Universidad de la Rioja, Logroño, 2000.
[1] Proceso de adopción e asimilación por parte dun grupo de individuos do
modelo cultural doutro, debido ao contacto directo e continuado das súas
diferentes culturas.
[2] Pax. 577. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[4] Pax. 30.
Historia Compostelana, Edición Emma
Falque
(4b) Pax. 125. Actuacións Arqueolóxicas. Ano 2006.
(4b) Pax. 125. Actuacións Arqueolóxicas. Ano 2006.
[8] Pax. 109. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[9] Pax. 94. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[10] Pax. 109. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[11] Pax. 577. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[12] Pax. 577. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[13] Pax. 577. Historia Compostelana, Edición
Emma Falque
[14] Pax. 140-144. Historia da Cidade de
Santiago de Compostela
[15] Pax. 146-148. Historia da Cidade de
Santiago de Compostela
[16] Pax. 154-158. Historia da Cidade de
Santiago de Compostela
[17] Pax. 165. Historia da Cidade de Santiago de
Compostela
[18] Pax. 140. Transformaciones de Santa Susana
y la Alameda en Santiago de Compostela.
[19] Pax. 159. Historia da Cidade de Santiago
de Compostela
[20] Pax. 140. Transformaciones de Santa Susana
y la Alameda en Santiago de Compostela.
[21] Pax. 141. Transformaciones de Santa Susana
y la Alameda en Santiago de Compostela
[22] Pax. 433. Los pueblos de la Galicia Céltica.
[23] Pax. 122 e ss. Sociedade e relixión na
Galicia Antiga.
(24) Pax. 226 e ss. Los miembros de la asamblea celta.
(24) Pax. 226 e ss. Los miembros de la asamblea celta.
Ningún comentario:
Publicar un comentario