mércores, 20 de xuño de 2012

Santiago condutor de mortos e vivos, cristianizador á forza


Santiago cabaleiro na Catedral de Santiago

O Codice Calixtino (s. XII) é o libro máis antigo e famoso - agora tamén pola súa estraña desaparición- da obra denominada Liber Sancti Iacobi . Recolle no seu Libro II, Os Milagres de Santiago, nel relátanse extraordinarios feitos onde Santiago acude en socorro dos seus devotos seguidores, preséntasenos Sancti Iacobi coma liberador de  presos cristiáns, curandeiro de enfermos, resucitador de mortos e salvador de afogados.
En dez milagres salva da morte e dos perigos do mar a varios devotos. Vexamos algúns deles:
Capítulo III. Do neno que o Apóstol resucitou de entre os mortos nos Montes de Oca. (Papa Calixto)
Santiago Mataespañois. Foto do Museo das Peregrinacións
Nárrase o milagre no 1108 en Francia, un home que non pode ter fillos peregrina a Santiago de Compostela para que o Apóstolo interceda por el ante Deus e lle dea un fillo, o rogo cúmprese e, coa idade de 15 anos, o neno chamado Santiago e os seus pais peregrinan a Compostela. Nos Montes de Oca, o neno morre, a nai fóra de si, roga a Santiago que obre o milagre e así se fai.
O supostopapa Calixto reflexiona sobre o poder de Santiago, un morto que é capaz de resucitar mortos é moi estraño, ata ese ano ningún morto resucitara a ningún morto. O poder de Santiago vén de que vive realmente con Deus.
Santiago é pois un Santo Apóstolo de primeiro orde, vive con deus, pódese dicir que é un semideus. 
Capítulo IV. Dos trinta lorenses e do morto a quen o Apóstolo levou nunha noite desde os portos de Cize ata o seu mosteiro. (Mestre Huberto, canónico de Besançon)
Ano 1080, das terras de Lorena van uns 30 cabaleiros peregrinar a  Santiago, prométense axuda mutua todos menos un. Enferma un deles e durante 15 días lévano entre todos, pero aos pes dos Portos de Cize déixano quedar. O que non prometera nada axúdao ata chegar ao cume da montaña, alí o enfermo morre e é levado por Santiago ao paraíso. O cabaleiro acompañante, no medio da noite e só co cadáver, roga a Santiago que o auxilie, aparéceselle Santiago en forma de soldado montado a cabalo, o soldado, collendo ao morto nos seus brazos, dille ao vivo que suba ao cabalo, que vaia diante del. Nunha noite recorreron a distancia de doce días. Ao chegar a Compostela o soldado identificouse ante o vivo coma o Apóstolo e pediulle que dese sepultura ao morto na cidade santa.
Santiago que xa conducira a alma do morto ata o paraíso, acompaña ao bo peregrino ata Compostela, para dar sepultura ao corpo sen vida.
Catedral de Santiago de Compostela
Capítulo V. Do peregrino colgado a quen Santiago salvou da morte, aínda que estivo pendente no patíbulo trinta e seis días. (Papa Calixto)
Ano 1000. O fillo dun peregrino alemán que ía a Compostela é acusado falsamente por un taberneiro de Tolosa. A xustiza condénao á forca, o seu pai segue a súa peregrinación ata o sepulcro de Santiago, á volta, logo de 36 días, o seu fillo segue colgado pero vivo e dille: "Non chores, amantísimo pai, o meu castigo, non é tal; máis ben alégrate, que mellor me está indo que en toda a miña vida pasada. Porque o santísimo Santiago, sosténdome cosas súas propias mans, reconfórtame con toda a súa dozura". Este feito probara que o taberneiro acusarao en falso e estafara aos peregrinos polo que é aforcado alí mesmo.
Unha vez máis, o poder de Santiago sobre a vida e a morte é evidente.
Capítulo VIII. Do bispo que, salvado do perigo do mar, compuxo un responsorio a Santiago. (Papa Calixto)
Ano 1102. Unha onda do mar arrastrou dun barco a un prelado e varios acompañantes, invocado Santiago, preséntase este decontado e fai que a nave volva e o mar devolva aos pasaxeiros a bordo. O bispo agradecido peregrinou a Compostela e compuso o seguinte responsorio; "Oh, auxilio de tódolos séculos, honra dos apóstolos, luz resplandecente dos galegos, avogado dos peregrinos, Santiago, vingador dos vicios, desata as cadeas das nosas culpas e condúcenos ao porto da salvación. Ti que axudas aos que a ti claman cando están en perigo, tanto no mar coma na terra, socórrenos agora e na hora da nosa morte. Condúcenos ao porto da salvación".
Santiago no altar da Catedral

Santiago (luz resplandecente dos galegos) conduce aos seus fieis en vida e na morte ao porto da salvación, é o santo guía cara ao paraíso, é a mesma función dos deuses dos camiños.
Capítulo XVI. Do cabaleiro quen en agonía de morte e oprimido polos demos, liberou o Apóstolo por medio do báculo dun mendigo e o saquiño dunha muller nova. (San Anselmo, arcebispo de Cantébury)
Santiago evítalle a Mala morte a un cabaleiro peregrino acosado polos demos, despois, aquel descansou cunha Boa Morte.
Ata ben pouco no noso país, as persoas maiores preto do seu fin, preparábanse psicoloxicamente para a morte, despedíanse dos seus amigos e familiares con delicia, érase consciente de que se ía a un mundo mellor, un mundo de delicia e paz, era o espazo da Boa Morte polo que había que pelexar ou rogar, hoxe en día, en Laxe, no Venres Santo, sae coa noite pecha  a Procesión do Santo Enterro onde se cantan por quendas de mulleres e homes o Rosario da Boa Morte que di así; "Pola túa santísima morte, dános Señor boa morte".
Co tempo este Santiago curandeiro, condutor de mortos e vivos, labores innatas dos antigos deuses dos camiños, trocará as súas funcións exclusivamente benéficas polas case exclusivamente bélicas. A partir de mediados do s. XII, os monarcas necesitan a súa bendición nas liortas contra o Islam, precisan o guía exultante que aniquile ao inimigo con so a súa presenza, necesitan recuperar o carácter guerreiro dos deuses dos camiños. No 1220 aparece o Santiago armado cabaleiro sobre o cabalo no tímpano da  catedral, a imaxe do Apóstolo azoute dos xudeus e musulmáns irase espallando na Idade Moderna, os Reis Católicos, no 1493, na súa peregrinación a Compostela se encomendarán ao Apóstolo para completar a conquista do Reino de Granada.
Miniatura de Santiago peregrino s. XIV. Ermita San Guillerme. Fisterra
Esta imaxe bélica que lle proporcionará protección monárquica e poder económico, fíxolle perder devotos e peregrinos, mais traduciuse en abundantes rendas para a súa catedral; logo, isto convertería ao Apóstolo en obxecto de ataque ideolóxico e, entre a xente corrente, nun santo pouco popular cuxo nome non se poñía aos nenos[1].
Esta imaxe bélica de Santiago fai ensombrecer a función de santo protector dos camiñantes que tiña nun principio, outros santos coma San Xulián, San André ou San Cristovo collerán o relevo entre os peregrinos que camiñan cara o Solpor. Esta imaxe bélica e as onerosas rendas episcopais de Santiago, co tempo, farán da peregrinase a Santiago unha cousa de xente de afora, os romeir@s galeg@s peregrinan a San André de Teixido, aos Milagres, a San Xiao deTrebo, ao Corpiño, etc…
Santiago é, sobre todo, o santo cristianizador, o santo que combate o profano. A lenda da Translación do corpo de Santiago, recollida no Libro III do Códice Calixtino, fai mención a un ídolo pagán que ocupa o lugar onde os sete discípulos de Santiago empéñanse en sepultar ao santo, a súa teima é destruír o ídolo, acabar cos ritos pagáns e cristianizar aquel lugar ocupado pola divindade indíxena, co extraordinario poder de Santiago é a práctica que a igrexa católica segue con case todos os santuarios pagás. Pese as malas artes da Raíña Lupa os seguidores de Santiago conseguen vencer ás tropas de Duio, ao dragón do Pico Sacro e amansar os salvaxes bois que transportarán o corpo santo ao chamado no s. IX; Libredón-LiberumDonum-( Zona libre) da futura Compostela.
San André de Hío
O lugar tratábase dunha villae ou mansión romana (Asseconia?) onde se realizaban enterramentos ininterrompidamente ata o século VI. Existiu un santuario pagán no Libredón? , adorábase a alguén no lugar?, a quén?.
Situado na ladeira do monte ao pe dun castro, o espazo do enterramento sería escollido polas súas boas comunicacións, pola súa seguridade ante ataques do exterior e, tamén, quizais, pola asimilación á nova relixión dunha divindade indíxena de grande popularidade entre os antigos galaicos ou por ser o sepulcro de tres personalidades veneradas dende finais do século IV (Prisciliano e os seus seguidores?) e meta de peregrinacións?.
 É evidente que no século XII cando se escribe o Códice e en plena construción da catedral, os restos romanos da antiga villae ou mansión e os enterramentos pagáns estiveron á vista, e, posiblemente, os ritos antigos continúen pese á cristianización, a pedra dedicada a Xúpiter do piar do altar pode que indique a importancia da identidade da divindade dun ídolo pagán (Lug, Bran, Breo ou Breogán?), aínda que non hai que esquecer que Xúpiter, sobre todo durante o Imperio, é o deus oficial que debía rexer en tódalas instalacións da administración romana. É posible que eses cultos se mesturasen coa peregrinación ao sepulcro do século IV.
Ara dedicada ao Deus Breo.
Donón, Cangas do Morrazo
Fose coma fora no espazo Libredón destruíse o ídolo ou todo signo herexe para construír o sepulcro de Santiago Apóstolo. O suposto corpo de Santiago cristianizou un suposto santuario pagán ou un sepulcro herexe na futura Compostela.
Santiago, pola súa condición de Apóstolo e achegado a Cristo, valeuse só para o labor de cristianización en Compostela. Mais noutros santuarios indíxenas fixo falta o apoio de varios santos encargados de guiarnos cara o paraíso; na ruta cara o castro de Donón, onde apareceron as 172 aras dedicadas ao deus dos camiños, Deus Lari Bero Breo, temos a San André en Hío (onde o día de San Roque celébrase a antiquísima Danza  dos Peregrinos), San Amaro en Aldán e o propio Santiago en Donón.

Ata sempre e bo proveito, Gonzo anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía


REY CASTELAO, O. Los mitos del Apóstol Santiago, Nigratea, Santiago, 2006
CÓDICE CALIXTINO, O CODEX CALIXTINUS EN GALEGO, Edicións A Nosa Terra, Vigo, 2009
XACOBEO 2004, Padrón, Iria y las tradiciones xacobeas, Xunta de Galicia, Santa Comba, 2004



[1] Pax. 24. Los mitos del Apóstol Santiago

5 comentarios:

  1. Parabens por este blog que recén descubro.

    Li-Bre-Don parece conter o mesmo radical que Breo, e que aparece tamén en Breo-gán. Breogán (Breoghan, Breoghain, Breachdan...) ven sendo o fillo de Brath segundo a mitoloxía irlandesa. Etimoloxicamente vense interpretando Breogán como "fillo de Breo".

    O do nome de Breo, vencellado a Brath (ou Bran), penso que podería corresponderse co radical BRAC- ou BRAG- de Brac(c)arense e Bragança (variante de Brigantium segundo Caridad Arias), C/G altérnanse a miudo.

    O de nomear aos bracarenses por levar pantalóns (ou bragas) nunca cadroume moito, alén dunha interpretatio romana. Interesaríame a túa opinión. Saúdos

    ResponderEliminar
  2. Sobre Libredon, non cho sei, efectivamente, quizais non teña nada que ver co Liberum Donum, e quen sabe? ao mellor refírese ao Breo Dominus, o Deus Breo, Breogan, Brenus, Brannos, Bran,..., do que falamos en; http://anosahistoria.blogspot.com.es/2009/11/bran-lug-deuses-celtas-5-brandeso-os.htm, quen sabe...., o que vai a misa é que a Catedral está edificada sobre unha necrópoles e villae ou mansión romana onde se rendía culto a Xúpiter o Lug ou Breogan (segundo se mire) romano.
    Graciñas polos parabens, sentan pistonudamente. Unha forte aperta.

    ResponderEliminar
  3. Efectivamente, a interpretación dO nome de Libero Donum "libre don" ou "regalo libre", referindo uhna suposta donación de terreo para o soterramento do apóstolo, trata de encadrar un antigo topónimo no Ciclo Xacobeo e no latín, segundo explica Joaquín CARIDAD ARIAS en "Cultos y divinidades de la Galicia preromana a través de la toponimia". Para este autor o nome de Libredón testifica a adscripción do lugar a Liberus ou Liber, "xove deus" da natureza, que morre e resucita.

    O elemento -don non lle cadra, ao mesmo autor, como don "regalo" nin "castro" (celta irl. "duno"), senon que correspóndese cun antigo título *Don equivalente a Sanctus, San, que frecuentemente acompaña a nomes de deidades. Liber é unha divinidade ben coñecida na antigüidade, tamén chamada Liber Pater, Lusios ou Lusus, Dionisio, Baco, Libo, Libera-Ceres (parella feminina); identificada con Lyacus, pater Lyacus; comparabel ao romano Mars Lenus, Apolo Linus, Sabacio, Zagreo, Atis, hebreo Atabirio, etc. Un relieve de Chedworth, en Gloucesttershire, representando ao deus Lenus portando a lanza e o machado, atributos de Lug ou Esus, apoia para Caridad Arias a suposición de referirse devanditos nomes á mesma deidade.

    Libo ou Liber foi divinidade preromana, e ata preindoeuropea; na ctonico-uránica dicotomía da totalidade absoluta que o numinoso abrangue, vencellada á natureza (que morre e resucita), ás augas, como aos cereais (o gran) e ao Alén, contedores en estado incógnito, latente, pasivo, embrional... das posibilidades de existencia en estado pre ou informal, non manifestadas. Máis tarde foi identificado ou sincretizado con Dioniso-Baco, engadíndolle o seu nome como epíteto. E debeu estar estreitamente ligada á antiga sacralidade da prehistórica Compostela, perdurando o seu culto mediante Lugus, coa romanización sincretizada máis tarde con Dioniso Liber, Mercurio / Hermes e os Lares.

    A orixe urbana de Santiago parte do asentamento preromano de Libredon, en cuxa inmediación existiría un importante centro relixioso vencellado co culto aos antepasados e á divinidade subterránea da fertilidade, a vexetación, ao Inframundo (proxectado na noite); divinidade ao mesmo tempo solar, representando a natureza dual do astro, uránica e ctónica, segundo a secuencia diaria e estacional refrexada no ciclo da vexetación, que nace e morre, para ser alimento dos humanos.

    O mesmo autor detalla distintas variantes do mesmo nome rexistrados en toponimia, epigrafía, fontes clásicas, etc: Don-Lebun, San Lebún (patrón dos Lebunos, xentilidade galaica) ou San Lebuno; Libui, xentes da Galia; Liber, perto de Becerreá (Lugo); Libunca no convento lucense; Leber en Portugal; Braña Libel en Asturias; Libia, hoxe Leiva, en Log-roño; galaicos Libruxo, Libreiros, Liboreiro, Lebruxo, Leboreiro; antropónimos como Liber, Libiacus, Libienses, Liberalis, Liberius, Libronus que derivan en Liborius ou Liborio.

    Os lusones (tamén chamados lysones) da Meseta e os lusitanos (Lusitania aparece tamén como Lysitania) tamén se corresponden con Liber, ou Lusi, o mesmo que co deus Lug e un longo etc. Seguindo co mesmo autor o radical Lib/Liv/Leb/Lev pode relacionarse co etrusco Laive e o romano Laevius (que personalmente vencello ó LAEBO de Cabeço das Fraguas, o cal eu asimilo a Lug e ao Lobo, o mesmo que relaciono á raiña Lupa, en tanto que Calaicia/Cailleach/(Trebopala): luar nai do solar Lugh, que dá nome a Callaecia: Galiza "a que agocha, Nai, da Luz, do Lobo, de Lug")...

    ResponderEliminar
  4. ... A Luz e Brío do Mundo emulados na albura do cordeiro OILAM, manseniñamente como sol que se dirixe ao solpor, sacrifícanse ás tebras do ctónico seo da noite de TREBOPALA, e ainda (INDI) a escuridade que evoca o ctónico PORCOM inmólase á luz que representa LAEBO que, con ollada de lobo, ábrese paso entre as tebras da noite cósmica, no mencer, dos tempos e mundos, labareado polo solar Lug, o cal abranguendo unha natureza dual, eminentemente solar, vencéllase ao tempo co corvo o mesmo que o lobo; o mesmo nome da lúa pódeselle vencellar etimoloxicamente.

    Seguindo con Caridad Arias: o nome de Liber, Liberus, mestúrase co dos Lares. De Donón (que eu interpreto Don-On "San Un, Deus do Un, da Unidade absoluta, do fluir da totalidade anual", unidade dicotomicamente desdoblada ctonico-uránica (ou invernal-estrival) na pluralidade que refricte Ons), no Morrazo, Pontevedra, sinala as seguintes inscripcions: Deus Liberus Breus, Deus Lariberus Breus/Breoronis, Deus Larius Breus Brus San(ctius). En galés, llwybr (cf. libr-), con típica duplicación de L en kímrico, significa "camiño", podendo gardar relación co Deus viaxeiro Lug ou Lleu. En iconografía romana a cotío represéntase a Dioniso acompañado de Mercurio/Hermes, debido ao carácter salvador da iniciación dionisíaca e o atributo funerario do segundo como conductor das almas ó Alén.

    Compre lembrar as advocacions "pro salute" a Bero Breo, seguramente baseadas na estructura cosmogónica de renovazón do mundo (como do tempo, na reiteración do ano): arquetipo prototipo da pretendida renovazón da saúde, en relación á renovazón, xa espiritual, etc., que procura o peregrín. Tal esquema cosmogónico, arquetipo por excelencia de calquera renovazón mito-ritual, é o que ven fundamentando os atributos de Sancti Iacobi coma liberador de presos cristiáns, curandeiro de enfermos, resucitador de mortos ou salvador de afogados.

    Dis no teu interesante artigo, Gonzo: "Un morto que é capaz de resucitar mortos é moi estraño. O poder de Santiago vén de que vive realmente con Deus. Santiago é pois un Santo Apóstolo de primeiro orde, vive con deus, pódese dicir que é un semideus".

    O certo é que Santiago (seguindo con Caridad Arias) é San Iahvé, ("San Deus", en tanto ser o de Iahvé, antigo deus solar hebreo, devanceiro nome do mesmo Señor). Un dos nomes equivalentes de Iahvé é Iahu, dis o autor, sendo ao parecer a orixe dos gregos Íaco ou Yaco, título do multiforme Dioniso-Lusios nos misterios cretenses. Iahu aparez tamén como título dos solares exipcios Set e Horus. O Dioniso cretense e o Bel cananeo convertíronse en IACCHUS e IAHU-BEL, respectivamente. Iahu ou Iacu (Iago) é variante, ou título, do mesmo Iehova ou Iah-ve, en caracteres hebreos JHWN. Iaco, Yaco, Yago, en España chamado Sant-Iago é, daquela, nome derivado de Iahvé, que ven sendo Dioniso ou Liber. Resumindo Sant-Iago e Libre/Liber-Don veñen sendo o mesmo: San Lugo, San Luminoso, San Deus.

    Devandito debe ter que ver coa imaxe (admitida por unha maioría de devotos xacobeos malia a Igrexa non se pronunciar nunca ao respecto) de Santiago como hirmán do Salvador. Explica Juan G. Atienza en "Los peregrinos del Camino de Santiago" que a condición do apóstolo de hirmán de Xesucristo o converte en figura xemelar deste, asumindo un papel paralelo ao que tiveron os Dióscuros no mundo clásico, cuxo mito concibe a un como fillo dun deus, mentres que ao outro dun mortal, subindo Cástor á súa morte aos ceos, mentres fica Pólux entre os homes para protexelos. Idea tan fortemente arraigada daquela en Compostela, que estivo a piques de converter esta cidade na segunda Roma, proclamándose os seus bispos sumos pontífices dunha Igrexa paralela, en pugna coa sé papal da Cidade Eterna, do mesmo xeito que os reis daquel territorio galaicoasturleonés proclamábanse a si mesmo emperadores dun enteléquico, segue dicindo o autor, imperio baixo os bos agoiros do Apóstolo Venerado...

    ResponderEliminar
  5. Reflectando a mesma dicotomía que o numinoso establece, relacionado as secuencias espazo-temporais a través das que estacionalmente desdóblase ctonico-uránica a totalidade absoluta comprendida no ciclo diario e anual, por caso, Liber aparece na mitoloxía como pai de Lusus. En paralela relación a tal desdoblamento, o de Breo é nome que ven facendo referencia, ao meu xeito de ver, ao "brío" vencellado á mesma Luz, ctonico-uránica, luar e solar, como parte dunha totalidade absoluta (a de Don-On, San-Un, Deus do fluir da totalidade anual) desdoblada na secuencia diaria e estacional a través da cal dicotomicamente dedóblase, polo que, aínda facendo parte dunha mesma numinosidade, cadra diferenciar, para o caso, entre Breo ou Brea "Brío"; Bero Breo "Vespertino, do Érebo... Brío"; ou Breogán "enxendrado no Brío" que cosmogónico trascende ás Tebras, xa da noite cósmica das pre-orixes, escuridade e caos que, arquetipicamente cosmogónico, o Rei somete.

    En fin, ímolo deixar aquí polo intre, non vaiamos enlizala aínda máis. Ao mellor, a reaparición, trascendendo ás tebras que o agochaban, do Codicex Calixtino, axúdanos a enxergar mellor o asunto. Noutra ocasión seica podamos seguir amarrando cabos soltos, mesmo entre o devandito e Brenos, Brando, Brath, Briochan, os brácaros, Braganza, Brigantium, a Gran Bretaña, o Brasil, Iberia, Hibernia, o Averno, o Érebo, o Ebro, Brigo, Eber, Abraham, Brahma e, como non, os he-breos de Iahvé, cuxo nome algo semella ter que ver cos de Libero Breo de Donón e Libredón, e que, segundo autores como Guenon, herdan ou receben, coma os celtas, na súa medida, a súa tradición da primordial atlante que, segundo veño barruntando eu, descansa asolagada baixo as augas das nosas rías baixas, tal como testemuñan ás súa beiras tantos petroglifos, cultura megalítica orixinaria, innumerabeis castros, tradición, etc. As rías altas terían que ver, dende o meu mesmo humilde punto de vista, máis coa, igoalmente primordial, tradición hiperbórea; pero isto xa sería, daquela, "outro cantar" :) Unha gran aperta e, novamente, parabens.

    AM Cao.

    ResponderEliminar