Cabezas cortadas a tradición continúa 2. A cabeza de Buazo

Cabeza cortada Entremont

Non deixaremos de recordar aquilo que no século VI, o Papa Gregorio Magno recomendaba: " Non suprimades os festíns que celebran aquelas xentes nos sacrificios que ofrecen ós seus deuses; trasladalos ó día das festas dos santos mártires, co fin de que , conservando algunhas groserías , alegrías da idolatría, se predispoñan máis doadamente a gustar das ledicias espirituais da fe cristiá ."

E claro a Igrexa houbo de comulgar con festíns e costumes ben pagás. As igrexas do románico e sobre todo as rurais acolleron estraños símbolos e rarezas esculpidas na pedra dos seus tímpanos e portas. Entre estas rarezas atopamos as chamadas cabezas cortadas.

Xa falamos noutra ocasión dos poderes máxicos que para os pobos celtas posuían as cabezas cortadas. Sobre todo outorgaban protección aos fogares e familias.

Posidonio (135-51 a.C.) , que pateou a Galia a base de ben, dicía que aquelas cabezas humanas penduradas das portas nas aldeas chegaran a facérselle familiares. Cravalas caliveras nas portas das casas coma se foran trofeos era unha costume estendida por toda a Galia. Diodoro de Sicilia (s. I a. C.) refire que os galos «cortan a cabeza aos inimigos caídos e a suxeitan ao pescozo dos seus cabalos (…).  Silio Itálico (25-101 d. C. ) di que os galos consagraban nos templos a cabeza cortada do xefe inimigo.  Estrabon (64 a.C- 24 d. C.) fala deste rito utilizado polos druídas” .

Esas cabezas logo converteríanse en cabezas de pedra e en moitas aldeas incrústanse nos muros defensivos dos castros ( cabezas de Armea, Ourense) , co tempo as caliveras e as cabazas iluminadas tomaron o relevo.

Asemade os deuses dos camiños, son representados por cabezas de pedra de tres ou catro caras (o chamado Hermes de Pontedeume).



Decapitados Entremont



A idea dun culto da cabeza cortada entre os celtas comeza a prosperar coa aparición de dous famosos templos descubertos no sur da Galia,  Roquepertuse e Entremont . Neste último atopáronse vinte cranios na zona do santuario, que quizais formaron parte de ofrendas votivas de algún tipo.  Estes cranios decorados crese que foron usados polos druídas para as súas libacións rituais. l  

Estes tipos de costume era norma común nos pobos célticos.

 

Coa chegada da Idade Media este estraño rito continua latindo en diferentes manifestacións;

Alain Desgris falando das cabezas cortadas incide nas figuram baffometi  (a figura de Bafomet) que saen a relucir nos procesos contra os templarios. No 11 e maio de 1307 a comisión ordena a Guillermo Pidoye, administrador dos bens do Temple que entregue tódalas reliquias templarias confiscadas. Pidoye e Guillermo de Gisors presentan unha cabeza. En realidade un busto oco de muller feito en prata dourada, que conten dous fragmentos de cabeza humana (envoltos en tea vermella), atopado na casa do Temple de París, baixo torturas algúns templarios relataron que era unha das once mil virxes mártires da Cristiandade, outros a pegada do papa  Silvestre II.

Fala  Alain Desgris  da tese da cabeza relicario e a súa relación co Grial analizando os detalles que se observan na igrexa templaria de  Anzeghem (Flandes belga), onde, en certas cerimonias, o oficiante mostra unha cabeza barbuda (Bafomet) de madeira que conten un fragmento do cráneo de San Xoan Bautista. As virtudes que se lle supoñían a esta cabeza gardan relación con outras decapitacións célebres (de Orfeo, do celta Bran o Bendito, de Cuchulainn, etc..), que sempre deron orixe a cultos nos que a cabeza ofrecía protección e era símbolo de resurrección[1].

Posible Baphomet

Na Historia Compostelana, escrita cara o 1140, nárrase a historia da reliquia da cabeza de Santiago o Maior ( realmente do Menor), atopada por revelación do Espírito Santo nunha igrexa de Xerusalén polo entón bispo de Coimbra, Mauricio (logo arcebispo de Braga e finalmente antipapa). Mauricio róubaa unha noite, e cando secretamente a transporta, un ermitán indícalle que coñece milagrosamente o roubo , pero que non se opón, porque “é oportuno que onde está o corpo do santo apóstolo , este tamén a cabeza”. Posteriormente esta reliquia , a través da raíña Urraca, chega a Compostela, onde a recibe solemnemente Xelmírez no 1116. O máis sorprendente deste episodio é que se fixera compatible coa insistencia dos textos composteláns no feito de que se atesoura en Santiago o corpo completo do apóstolo, coa súa cabeza (como recollerán incluso lendas tardías). É verdade que posteriormente acabarase por identificar a reliquia coma a cabeza de Santiago Alfeo.[2].

Cabeza de Santiago o Menor. Compostela

Dende o século XII co Arcebispado acadado por Diego Xelmírez para Compostela, a Catedral é o centro de celebración das festas relixiosas; Páscua, Pentecostés, Nadal, Corpus, e claro o Santiago Apóstolo, son festas mitradas ás que os capitulares da Catedral tiñan que asistir coas súas mellores galas ás procesións que saían da catedral. Nestas festas principais sacábase tamén en procesión a cabeza de Santiago (realmente Santiago Alfeo, o Menor, un dos doce apóstolos), coa que ata finais do século XIV tamén se recibían ás grandes persoeiros que se achegaban a Compostela.

Afonso VII, no 1127,(antes de lear con Xelmírez) foi recibido pola cabeza de Santiago Alfeo. Prohibiuse ese rito no ano 1385[3]. Mais, no século XV, esta cabeza de Santiago Alfeo tiña unha arca onde os peregrinos, chegados de tódolos lares, depositaban as súas ofrendas[4].

Berenguel de Landoira no 1322 encarga o relicario no que hoxe segue conservándose.

Home Verde nunha pilastra
          central de Sta. Mª A Real
de Entrimo

Tamén no Medievo aparecen en igrexas, e máis tarde en casas da nobreza, os chamados homes verdes;

 Os green man das Illas Británicas, le feuillou en Francia, blattqesicht en Alemaña, etc.. adoita figurarse como unha cara cuberta de follas, as cales, correntemente, aínda que non sempre, saen da súa boca a partir de ramas ou caulículos. Atópanse en boa parte de Europa, pero de maneira especial nos países do arco atlántico, alí onde a cultura celta deixou unha pegada máis fonda[5].

Estes homes verdes aparecen nun incensario dun anxo na Porta de Praterías da Catedral de Santiago (s. XII), na balconada do Hostal dos Reis Católicos (s. XV); na igrexa do Hospital de Quiroga, Lugo; na igrexa de San Francisco de Betanzos (s. XIV); en Santa María A Real de Entrimo (s. XVII); nunha fonte do xardín do edificio Castro Monteagudo do Museo de Pontevedra; na de San Xulián de Ventosa en Agolada (s. XVI); na fachada da Casa da Parra (s. XVII) na Quintana dos Vivos en Compostela....

Home Verde no Museo de Pontevedra

Trátase de asegurar a comunicación cun deus dador de vida, un deus que resucita ós mortos. ¿E cal é a imaxe dese deus? Pois parece evidente que é a dese home, esa cara, que vomita vida: ramas e follas pola boca[6].

Quizais os homes verdes sexan a evolución cristianizada dos deuses dos camiños, os deuses que comunicaban a vida coa morte e a morte coa vida.



Homes verdes na Casa da Parra. Compostela

Non cabe dúbida que a cabeza cortada seguiu conservando o seu prestixio máxico. E como vemos en Galicia os templos rurais ostentaron esas cabezas cortadas en pedra ou caliveras ata hoxe sen disimulo:

Nos Vaos (Ribeira de Piquin, Lugo) atopamos cinco cranios incrustados sen mandíbula na parede da igrexa a 3 metros do chan, coma se asistirán a misa. É do século XVII, construída sobre un asentamento castrexo.

En Santa Comba de Órrea (Riotorto, Lugo)  na Serra de Meira, xusto enriba da pía bautismal atópase un cranio sen mandíbula mirando cara ao altar maior.

En Santa María de Conforto (A Pontenova, Lugo), con fonte curativa, o templo ten porta do Sol (sur), con reloxo solar, porta da lúa (norte),  e porta principal ao oeste. Entrando pola porta do Sol, a man esquerda sobre unha pía bautismal un cranio, tamén carece de mandíbula inferior.

Na igrexa parroquial de San Xoán dos Vaos ata o último cuarto do século pasado, poñíase unha calivera sobre unha mesa situada no centro da nave maior durante a novena de Defuntos^[7].

A 20 quilómetros destas igrexas nas escavacións arqueolóxicas do castro asturiano de Chao Samartin en Grandas de Salime atopouse un cranio de muller xunta a porta de acceso ao recinto castrexo.^[8]



Cabeza castrexa de San Pedro de Trasalba



En  San Pedro de Trasalba (Amoeiro), no Medievo, territorio templario, temos a coñecida cabeza castrexa incrustada na parede da ábsida. Preto de alí, en San Xiao, as tres cabezas cortadas (cabezóns) en piares de pedra na casa das tías Casildas. En Rianxo, na ermida de San Pedro de Vilas temos tres cabezas cortadas na súa fachada (interesante artigo na Ilha de Orjais sobre esta capela). Nun muro do adro da igrexa de San Mamede do Castro (Silleda) atopamos outra cabeza castrexa(9)- foi roubada hai uns anos-, sobre esta igrexa dise que foi trasladada ata o seu emprazamento actual desde o castro debido a morte dun cura, segundo di a lenda, os asasinos foron os mouros do castro, razón pola que foi desprazada a igrexa do castro.

Na igrexa parroquial de Santa María de Buazo, no concello de Boimorto, enriba da porta principal orientada ao  solpor, atopamos outra cabeza cortada en pedra, tamén dá a impresión de ser reutilizada.   Non temos noticias da orixe desta cabeza, pola súa tipoloxía podería ser unha cabeza castrexa (moi preto da igrexa atópase o Castro das Medorras) ten a boca entreaberta, o  seu ollo esquerdo recorda aos das cabezas de Armea, mais, non se aprecia nariz nin ollo dereito moi desgastados.

O que nos importa aquí é que é unha cabeza feita para incrustala na parede, a súa función é unha función de prominencia sobre a porta principal, parece estar concibida para a protección dos usuarios do templo. Hai que constar tamén que Buazo (Buazu) foi territorio pertencente aos monxes cistercienses de Sobrado.       

       

                En tódolos casos, excepto nos homes verdes (ao noso parecer unha resposta culta do cristianismo a uns ritos ferreamente espallados na cultura do pobo), as cabezas cortadas teñen unha localización destacada  nos templos coma antes nos castros. Aquelas cabezas que protexían e metían respecto, co tempo convertéronse en cabazas e calacús que meten medo.

Máis nada, coidado co Ghalopín, feliz Samaín e ánimo que o San Martiño e o Magosto xa están aí.

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

BIBLIOGRAFÍA

LÓPEZ LOUREIRO, R. Samaín: A Festa das Caliveras. Ir Indo Edicións, Vigo, 2003

PÉREZ RODRÍGUEZ, F.J. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400). Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996.

ALAIN DESGRIS. Misterios y revelaciones templarias, Carroggio Belacqva de Ediciones, Barcelona, 2003.

DÍAZ Y DÍAZ, M.C. De Santiago y de los Caminos de Santiago. Xunta de Galicia, Santiago, 1997.

ERIAS MARTÍNEZ, A. O home que vomita ramas… Anuario Brigantino nº32. Betanzos, 2009. http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2009PDF/2009%20INDICE.htm

ABRAIRA PÉREZ, M.A, La muerte de cara y la cara de la muerte….Revista Gallaecia nº24. Santiago, 2005. http://dialnet.unirioja.es/servlet/listaarticulos?tipo_busqueda=EJEMPLAR&revista_busqueda=611&clave_busqueda=117432

MARIÑO FERRO, X.R. Leyendas y Milagros del Camino de Santiago, Ellago Ediciones S.L., Vilaboa (Pontevedra), 2010.
CALO LOURIDO, F. A plástica da cultura castrexa galego portuguesa, Fundación Barrie de la Maza, Pontevedra, 1994.

ARIZAGA CASTRO, ÁLVARO R.1 - FÁBREGA ÁLVAREZ, PASTOR2, AYÁN VILA, XURXO M.2 - RODRÍGUEZ PAZ, ANXO3. A APROPIACIÓN SIMBÓLICA DA CULTURA MATERIAL CASTREXA NA PAISAXE CULTURAL DOS CHAO DE AMOEIRO (OURENSE,GALICIA)

CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LIII

N.º 119 enero-diciembre (2006), pp. 87-129http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/4/14

http://www.entremont.culture.gouv.fr/en/index2.htm

http://ilhadeorjais.blogspot.com/2011/07/n-116-sao-pedro-de-vilas.html

---

[1] Pax. 129 e ss. Misterios y revelaciones templarias

[2] Pax. 73 -74. De Santiago y otros Caminos de Santiago

[3] Pax. 143. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400)

[4] Pax. 147. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400)

[5] Pax. 285. Anuario Brigantino 2009, nº32. Alfredo Erias Martínez. O home que vomita ramas..

[6] Pax. 288. Anuario Brigantino 2009, nº32. Alfredo Erias Martínez. O home que vomita ramas..

[7] Pax. 353 la muerte de cara y la cara de la muerte. Revista Gallaecia nº24

[8] Pax. 355 la muerte de cara y la cara de la muerte. Revista Gallaecia nº24

(9) Pax. 647. A Plástica da cultura castrexa