martes, 22 de decembro de 2009

O noso Nadal pagán galego

Tímpano de San Fiz de Solovio Santiago de Compostela. Epifania

Nadal, verba ben bonita que provén do latín natalis-e (día do nacemento).
E, quen naceu aquel día 25 de decembro?; O Sol Invictus (versión romana do deus solar Mitra) que era festexado o 25 de Nadal, ou día da Nativitas (nacemento), o día despois da noite máis longa do ano. Será o último deus oficial do Imperio Romano tardío.
No ano 336 apareceu por primeira vez esta festa no calendario romano, gradualmente foi entrando nas tradicións da Igrexa cristián, ata que no século V, queda ordenada oficialmente, mais xa non coma festa do nacemento do Sol Invictus, senón como o de Cristo. A liturxia católica chama a Cristo, Sol Iustitiae. O emperador Constantino (272-337) seguidor do Deus Sol Invictus será o primeiro emperador que outorgou lexitimidade legal ao cristianismo no Imperio Romano.
Dase a casualidade que no Museo da Catedral de Santiago de Compostela custódiase un altar dedicado ao Deo Invicto, por suposto non está exposto ao público. Sen datos sobre a súa procedencia, no 1902 atopábase no Museo de Amigos do País, en 1909 formou parte da Exposición Arqueolóxica de Santiago. (Pax. 213. Corpus de Inscripcións Romanas).
Ara ao Deo Invicto Sol, Museo da Catedral de
Santiago de Compostela
A festa do inverno por excelencia no mundo pagán era a Saturnalia un festival en honor a Saturno (identificado co deus grego Cronos) que se celebraba do 17 ao 25 de decembro (coincidente, logo, co Advento, comezo do ano litúrxico cristiá). Foi creado por Ianus, o deus romano das dúas cabezas, que recollera a Saturno cando foi derrocado polo seu fillo Xúpiter.Ao final deste artigo recollemos a norma xurídica romana que rexía nesta festa.
Estas festas, cuxa institución remontábase a moito máis alá de la fundación de Roma, consistían principalmente en representar a igualdade que reinaba orixinalmente entre os homes.
Aínda que orixinariamente duraban so un día, chegaron aos 7 días de festa. Durante estas festas, suspendíase o poder dos amos sobre os seus escravos, e estes tiñan dereito a falar e actuar con total liberdade. Non se respiraba máis que pracer e alegría: os tribunais e as escolas cerraban, non estaba permitida a guerra nin a execución de criminais, nin exercer outra arte que o da cociña, enviábanse agasallos e dábanse suntuosas comidas. Ademais, tódolos habitantes da cidade deixaban de traballar: a poboación acudía en masa ao monte Aventino, para disfrutar do aire campestre. Os escravos podían criticar os defectos dos seus amos, xogar contra eles y estes lles servían na mesa, sen importar os pratos que se romperan.
Ao deus romano Xano ( Ianus), estáballe reservada a Festa das Calendas. Calendas é o primeiro día do mes e significa chamar, invocar.
Kalendae ou Festina Calendarum era unha festa romana que se celebraba o 1 de xaneiro(de Ianuarius o mes de Xano) e duraba cinco días, durante as que a xente reuníase para celebrar banquetes e darse agasallos, un costume pagá que seguiu despois de Cristo incorporada no noso calendario, trátase dos primeiros cinco días de Xaneiro ata Reis, destinados a chamar ao novo Xano, una invocación que se facía ao autor oculto do gran xogo cósmico a quen se lle pide, e incluso se lle esixe, que nos outorgue os seus dons e distribúea os seus bens.

Como vemos dende o Advento ata Reis, na antigüidade, era un período de paz, festas e fraternidade, moi semellante ao esquecido espírito do Nadal, hoxe en día, desaparecido pola ferocidade mercantil das grandes cadeas comerciais.
Tanto a Saturnalia coma a Kalendae tivo nos lexionarios do Imperio Romano -na súa gran parte de extracción humilde- uns seguidores fieis.
Este carácter festivo do Nadal antigo quedou fortemente impregnado na cultura popular da nosa terra, sobre todo, no ámbito rural, onde as panxoliñas son, nalgúns casos, esixentes e irreverentes, só hai que recordar a coñecida estrofa do… quiquiriquí se non nos dás nada caghamo….eiquí.


A Árbore de NadalSan Martiño de Dumio (510-580), o gran bispo e organizador do reino suevo da Gallaecia, na súa obra De Correctione Rusticorum (572?), apunta as correccións que hai que aplicar aos rústicos pagáns da nosa terra;
"¿Velaquí qué clase de promesa e de profesión de fe tendes en Deus?... Pois acendedes velas xunto ás pedras, ás árbores, ás fontes e nas encrucilladas, ¿Qué outra cousa é senón o culto ao diaño?... Derramar gran e viño no lume e botar pan nas fontes..."[1].
Estes ritos pagáns dos que nos fala Martiño suponse que son unha mestura de rituais castrexos, romanos e suevos. A cultura céltica e xermánica, como sabemos, teñen lazos moi fortes entre si, tanto celtas coma suevos veneraban ás divindades nos bosques sagrados,as árbores funden as súas raiceiras na Terra e procuran o ceo coas súas pólas, as diferentes especies teñen as súas funcións; o carballo, é a arbore da fertilidade e do trono, o teixo da morte,…
Mais, sabemos que o rito de poñer velas ás árbores débese a que os xermanos celebraban o nacemento de Frei, deus do Sol e a fertilidade, adornando un freixo perenne, na data próxima ao Nadal cristiá. Esta árbore simbolizaba á árbore do Universo, chamado Yggardrasil, en cuxa copa achar Asgard (a morada dos deuses) e o Valhalla (o palacio de Bodan (Odín); e nas raíces máis profundas estaba o Helheim (o reino dos mortos).
Curiosamente este rito volveu ás nosas terras na segunda metade do século XX, dende terras do norte de Europa, o que son as cousas, algo parecido á noite do Samaín ou Defuntos.

O Cepo de NadalUnha das tradicións máis antigas e de maior raizame, aínda contada hoxe polos nosos maiores, era o cepo do Nadal (en Arzúa cantábanse panxoliñas arredor do cepo do Nadal na praza da vila). Este tronco sería o símbolo do ciclo anual
O cepo do nadal era unha cepa grande de madeira boa, de carballo polo regular, que se botaba no lume da lareira para que ardese durante toda a noite. Á calor e á luz deste lume xuntábase a xente e cantaban panxoliñas, contaban historias da estadea, do acompañamento, de serpes, encantos, contos de rir..., e os máis cativos, menos amigos desas lerias, brincaban.
Pero o cepo do Nadal era moito máis que o alimento do lume dunha noite do ano. Os carbóns que facía non se guindaban, gardábanse nun recuncho da casa por teren propiedades máxicas. Cando tronaba, tanto nas treboeiras de verán coma no anaco de inverno que aínda quedaba por vir, collíase borralla do cepo de nadal e botábase de novo á lareira, para que se fixesen ascuas novas e espantasen os tronos[2].En Catalunya o cepo chamado Tió de Nadal tráellelos agasallos aos nenos.
O Apalpador Outra tradición que se está a recuperar nestes tempos é a do personaxe mítico do Apalpador, carboeiro que sobreviviu nas montañas do leste de Galicia, e que na Noiteboa lles apalpa as barrigas aos nenos para controlar a súa nutrición e traerlles agasallos, José A. López González, investigador da figura do Apalpador ou Pandigueiro, considera ao Apalpador máis antigo que o Olentzero vasco, porque este anuncia a un deus e o noso Apalpador non anuncia nada, é o deus primitivo mudado a través da historia nun personaxe mítico. Coma o Pai Nadal, o Olentzero, o Apalpador é un mito universal das culturas do tronco indoeuropeo[3].


Co cristianismo entrou a tradición dos Reis Magos de Oriente, as cantigas de Nadal e os cantos de reis. Nos últimos anos saíron dous traballos de recolleita destas panxoliñas: Cantigas de Nadal -1998-(Do Fol Edicións) e O Quiquiriquí -2006- (Asociación de Gaiteiros Galegos)[4], ademais do formidable traballo de Mini e Mero sobre os cantos de nadal.

Ata sempre e bo proveito, anosahistoria1@gmail.com

Ei,… Bo Nadal e ollo co quiquiriquí, pois xa se sabe que; se non nos das nada caghamosche eiquí.

Lei Civil Romana durante a Saturnalia

Que ninguén teña actividades públicas nin privadas durante as festas, salvo o que se refire aos xogos, ás diversións e ao pracer. Só os cociñeiros e os pasteleiros poden traballar. Que todos teñan igualdade de dereitos, os escravos e os libres, os pobres e os ricos. Non se permite a ninguén enfadarse, estar de mal humor ou facer ameazas. Non se permiten as auditorías de contas. A ninguén se lle permite inspeccionar ou rexistrar a roupa durante os días de festas, nin practicar deportes, nin preparar discursos, nin facer lecturas públicas, agás se son chistosos e graciosos, que producen bromas e entretementos.
Luciano de Samósata (125-180 d.C.) sobre a lei civil romana durante a Saturnalia (do 17 ao 25 decembro)

[1] Pax. 11. Revista Nós nº97, ano 1932 Tomo V. De Correctione Rusticorum Traducción de Paulino Pedret Casado
[2] http://vello.vieiros.com/nadal-en-vieiros/cepo.html
[3] Pax2 La Voz de Santiago, 19/12/09. La Voz de Galicia
[4] www.oquiquiriqui.com

xoves, 3 de decembro de 2009

Bran, Lug, deuses celtas 6. A Encrucillada, a nosa porta do Alén.

Cruceiro de San Roque, Melide
O culto dos camiños xa se esvaeu na memoria das xentes, pero é posíbel que en ningunha banda do mundo garden as encrucilladas un arume de misterio tan punxente como na nosa terra e nos demais países celtas. As remanencias do culto vial teñen, de seguro, un orixe autóctono, aínda que os nosos deuses morreran asoballados polos números romanos. As calzadas militares de Roma enguliron a vida dos camiños galegos e por eles entrou a morte con roupaxes diferentes.


Castelao. As Cruces de Pedra na Galiza .

Na Gallaecia serán os Lares Viales deuses romanos, ou os gregos Hermes e Hécate os deuses dos camiños que ocuparán o lugar dos prerromanos BandueBran e Lug. Coma deuses dos camiños aparecen ou invócase a súa presenza, sobre todo, nas encrucilladas. En relación aos gregos, hai que recordar que a toponimia das comarcas do interior galego e vestixios arqueolóxicos certifican a presenza de lexionarios gregos nas lexións romanas da época augusta (sobre todo a Legio IIII Macedónica, pero tamén na Legio X Gemina).

Ara aos Lares Viales de Castrofeito, O Pino
As encrucilladas son eses cruces de camiños tan necesarios na nosa cultura. Na noite de San Xoán e na noite de San Silvestre as meigas e bruxas andan polas encrucilladas facendo mal á xente, por iso débense facer fogueiras, foleóns, ou cacharelas para espantalas (a elas e ao demo)[1]. Nas encrucilladas as sabias quitan o mal do aire aos vivos, mais, tamén nas encrucilladas as ánimas do mortos poden ruar. Nas encrucilladas aparece a Compaña ou Acompañamento. É na encrucillada onde se enterraban os nenos sen bautizar. É pois, a encrucillada a porta do Outro Mundo.
A encrucillada ten tres funcións fundamentais, segundo Taboada Chivite[2]:

A) Característica Funeraria:É na encrucillada onde se enterraban os nenos sen bautizar, non se consideraban ben integrados no mundo dos mortos debido a falta de bautismo. A encrucillada é o punto no que converxen as almas dos defuntos que non están de forma plena integradas, nin positiva nin negativamente no mundo dos mortos[3].
Á encrucillada acoden as almas do Purgatorio que forman o Acompañamento ou A Compaña (que nunca foi santa). Con estas procesión vai un vivo portando a cruz, que pena, sofre e desfalece mentres non na dea colocado a outro vivo. Mais pódese evitar este sufrimento agarrándose á cruz do cruceiro.
A igrexa católica inzou de cruceiros as encrucilladas. Que se saiba, dende o século XII os cruceiros eran de madeira, logo a partires do século XIV de pedra ( o cruceiro de Melide do S. XIV é considerado o máis antigo de Galicia). Tiñan unha función positiva e integradora, nos enterros colócase o féretro no pousadoiro do cruceiro e alí se reza un responso, ás veces as choronas reparten pan e viño tras a cerimonia. Máis tarde, os petos das ánimas e os esmoleiros[4] encargáronse de recadar un fondo material para a salvación dos penados no purgatorio.
A encrucillada e o cruceiro serven de medio de comunicación das almas en pena e permiten concederlles sufraxio para que encontren descanso definitivo, é a mesma función que facía Hermes, os Lares Viales e os deuses célticos Bran e Lug.

B) Función Demoníaca:A encrucillada é un punto de unión sexual das bruxas co demo. O deus Hermes practica unha sexualidade ilegal, furtiva, unha práctica para igrexa católica demoniaca. Na encrucillada practícase o bautismo prenatal para evitar que o espírito maligno provoque o aborto entrando coma insecto no ventre da nai[5]. Nela se curan enfermidades como o arangaño, angaraño e tangaraño (flegmas, raquitismo) que atacan especialmente aos nenos, a encrucillada favorece o crecemento e a saúde dos nenos e esta é tamén unha das funcións dos deus Hermes. Este deus dos camiños sería logo coa relixión cristiá o Demo.

C) Función Máxico-feiticeira:
Xa Estrabón no s. I fálanos de que os castrexos deixaban aos enfermos nas encrucilladas para curarlles a enfermidade. Na encrucillada cúrase o aire do gato, o abantuxo ou o mal do aire desatando cun coitela unha corda posta nas mans e pés do neno. O simbolismo do lazo atópase plenamente desenvolvido na mitoloxía indoeuropea, ao igual que na grega[6]. Tamén se cura na encrucillada o mal de ollo[7].
Mais, na encrucillada as meigas e bruxas entran en contacto co Demo. Para protexerse destas bruxas acéndense lumes nas encrucilladas, sobre todo as noites de San Xoan e San Silvestre.
A encrucillada é, tamén, o punto de integración e separación dos membros dun grupo social. Nela realízanse os recibimentos colectivos de emigrantes, por exemplo, e as despedidas dos que parten. O paralelismo cos deus dos camiños, o grego Hermes, o galaico Bandue e os célticos Bran e Lug é evidente.

O culto aos deuses dos camiños espállase polo mundo antigo. Os gregos coa deusa Hécate e o deus Hermes, os etruscos, sabinos e romanos cos Lares Praestites (gardiáns) ou Lares Compitales (de compita, encrucillada). O Mercurio galo e a deusa Diana (representada con tres caras, a súa estatua figuraba nas encrucilladas) tamén teñen relación cos cultos viarios.
O culto aos Lares Viales na Gallaecia romana terá un carácter popular, será unha das razóns da gran duración da que gozará ao longo de todo o Imperio, e traerá como consecuencia o seu enfrontamento coa relixión cristiá[8].
De 44 aras adicadas aos Lares Viales no Imperio Romano, 35 atópanse na Gallaecia (80 %). Delas, 18 no convento lucense[9].
Dende a prehistoria diferentes pobos que veñen do Abrente achéganse a estas terras atlánticas. Fundamentalmente pobos indoeuropeos coma os escitas (a súa etnografía deixou pegadas moi semellantes á cultura castrexa) e pobos mediterraneos coma os púnicos, gregos e romanos. Estes pobos, -cos célticos que sen dúbida serán os predominantes na cultura castrexa- achegarán os seus deuses dos camiños á nosa terra. Virán seguindo o Camiño do Solpor, que ademais da atracción material do estaño e ouro, veñen na procura do Atlántico onde se deita o deus solar (o Mitra persa, o Ianus romano, o Lug celta, o Sol Invictus tardoromano…) ; o Mar dos Mortos dos celtas, o Mar Tenebroso dos púnicos, fenicios e árabes, o Dutika Mere (Rexión da Morte) dos gregos[10].
Bermejo na súa obra Sociedade e Relixión na Galicia Antiga adica un capítulo ao Deuses dos camiños[11], incide sobre todo nos Lares romanos e nos deuses gregos.
A deusa grega Hécate en época tardía helenística adquirirá todos os caracteres negativos que a relacionan coa maxia, co can e coas almas dos defuntos, é a protectora da porta e dos mortos, das desgrazas, a señora das magas e unha deusa das mulleres é representada con tres cabezas, unha imaxe semellante ao deus Hermes, o deus dos mortos que aparece con tres ou catro cabezas. Isto débese a unha necesidade funcional, a de protexer tódolos lados dunha encrucillada. Son tarefas moi semellantes ás das nosas bruxas, sabias e meigas. Hécate nas noites de plenilunio xurdía nas encrucilladas con fantasmagórica apariencia, rodeada dun cortexo de almas desasosegadas, cuia paz alcanzaban con ofrendas purificadoras,..[12] . Cousa ben parecida á nosa Compaña.
Hermes de catro caras de Pontedeume
Hermes será para Bermejo o deus que máis se acae á imaxe que nos amosa a antropoloxía cultural e social galega. Taboada Chivite uns anos antes apunta na mesma dirección; Hermes, como Hécate, sacralizaba camiños, onde sobre montóns de pedra, igual que os amilladoiros da nosa terra (hoxe perduran os de San Andrés de Teixido), que se asimilaron aos cairns irlandeses, elévanse columnas que señalizaban a ruta e nas encrucilladas un Hermes tetracéfalo presidía o lugar[13].
A pedra con esvástica solar radiada e tres cabezas nos laterais de San Andrés de Teixido dos séculos III ao VI, segundo López Loureiro[14]parece claramente unha pía ritual. Xa Fraguas Fraguas suxire que: Podería ser o punto de partida para novas investigacións sobre o culto ó sol, que no mesmo lugar foi cristianizado moi axiña, antigüidade que apoia o culto a San Andrés e as crenzas tan relacionadas co culto ós mortos.
Outro exemplo é o considerado Hermes cuadriface de Pontedeume (na foto da dereita).
Son dous exemplos de deidades célticas (non hai que esquecer que pisamos territorio céltico), gregas ou romanas, que evidentemente tiñan un fervor popular ou sexa castrexo importante, so hai que observar a devoción que se lle profesa ao San André de Teixido, tanto polos cidadans cristiáns coma polos profanos, con máis devotos nas nosas comarcas que o Santiago Apostol, quizais por que as galegas e galegos sempre peregrinamos cara o mar onde se deita o Sol, ao Mar dos Mortos.

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía:

· LÓPEZ LOUREIRO, R. Samaín: A Festa das Caliveras. Ir Indo Edicións, Vigo, 2003.
· DUBERT. I. Cultura popular e imaxinario social en Galicia. USC. Publicacións, Santiago, 2007
· BERMEJO BARRERA, J. C. Sociedade e Relixión na Galicia Antiga. Edición Lóstrego, Santiago, 2008.
· QUINTÁS SUÁREZ, M. O Outro Mundo na cultura popular galega. Tres Ctres Editores, Sta Comba, 2006
· LISÓN TOLOSANA, C. Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia. Akal Editor, Madrid, 1983.
· LISÓN TOLOSANA, C. De la estación del amor al diálogo con la muerte, Ediciones Akal, Madrid, 2008.
· CARIDAD ARIAS, J. Cultos y divinidades de la Galicia prerromana a través de la toponímia. A Coruña, Fundación Pedro Barrie de la Maza, 1999.
· BALBOA SALGADO, A. A Galicia Celta, Edicións Lóstrego. Santiago de Compostela, 2007.
· ANNE ROSS. Druídas, Toxosoutos. Noia, 2004.
· VITOR VAQUEIRO. Guía da Galiza Máxica, Editorial Galaxia. Vigo, 1998.
· CUBA,X. REIGOSA, A. MIRANDA, X. Diccionario dos Seres Míticos Galegos, Edicións Xerais. Vigo, 1999.
· RODRÍGUEZ CASTELAO, A. As Cruces de Pedra na Galiza, Editorial Galaxia, Vigo, 1950.
· TABOADA CHIVITE, J. La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. Ourense, 1975.
· ARMADA PITA, X.L. MARTIN SECO, M. Nueva inscripción a los Lares Viales. Revista Gallaecia nº 24. Santiago, 2005.
· RAFAEL LEMA. El camino secreto de Santiago. La ruta pagana de los muertos, Editorial EDAF, Madrid, 2007.

[1] Pax. 53-58 Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia
[2] Pax.101 e ss. La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975. Taboada Chivite. J.
[3] Pax. 187-188 Sociedade e relixión na Galicia antiga. Bermejo Barrera J.C
[4] Esmoleiros, petos e cruceiros de ánimas de Lugo. Fernández de la Cigoña e Núñez. E, AGCE. Vigo, 2002.
[5] Pax. 107 La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975. Taboada Chivite. J.
[6] Pax. 190. Sociedade e relixión na Galicia antiga. Bermejo Barrera J.C
[7] Pax. 110-111. La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975. Taboada Chivite. J.
[8] Pax. 168 Sociedade e relixión na Galicia antiga. Bermejo Barrera J.C:
[9] Pax. 133 Nueva inscripción a los Lares Viales.. Armada Pita, X.L. Martín Seco, M. Revista Gallaecia nº 24. 2005
[10] Pax 38 El camino secreto de Santiago. Rafael Lema
[11] Pax. 157 e ss. Sociedade e relixión na Galicia antiga. Bermejo Barrera J.C:
[12] Pax, 102 La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975. Taboada Chivite. J.
[13] Pax. 102 La encrucijada en el folklore de Galicia. Boletín Auriense. T. 5. 1975.
[14] Pax. 92 Samain. A festa das caliveras. López Loureiro.