A Conquista romana na comarca de Arzúa 4. Alexandro Magno

Alexandro Magno na batalla de Ysso

Vén de...

A nosa hipótese é que nas tarefas de conquista, planeamento e construción da VIA XIX (que é a primeira e, polo tanto, a máis antiga vía que os romanos construíron na Gallaecia), Agripa e o grupo de xeógrafos e urbanistas que o acompañan nas súas campañas militares, bautizarían, alo menos, o río Pella na honra de Alexandro Magno, xa que é posible que o topónimo Ysso, -de orixe indoeuropea-, xa formara parte da toponímia indíxena da nosa comarca.
Os nosos ríos coindirían cos nomes destas dúas cidades; Pella e Ysso, tan importantes na historia de Alexandro Magno, macedónico e o mellor estratego militar dos tempos antigos.
Hai que recordar que os veteranos das lexións romanas estaban asentados, por orde de Augusto, en Pella, esta era, naqueles momentos, unha cidade de gran importancia no mundo militar, Ysso simbolizaba a vitoria sobre o mundo oriental.

Agripa, no período de conquista do noroeste ibérico, está ao mando da Legio IV Macedónica e ten coma misión fundamental, logo da pacificación, como destaca Rosa Brañas no seu estudio sobre o Destino do Imperio, a elaboración do Orbis Terrarum e a recollida de datos de carácter topográfico -distancias e localizacións a partir de referencias xeográficas, dimensións, etc,- eran os Commentarii, que reunían os nomes de lugares, países, ríos, vilas, etc, así como, textos marxinais e comentarios ao marxe dos mapas. Dáse a circunstancia de que a historia e a xeografía do Imperio serán os auténticos puntais da propaganda oficial, ninguén que non sexa membro da clase dirixente imperial podía optar a estas ciencias, moito menos publicar nada sobre elas, ademais, é, nestes momentos dos inicios do Imperio, cando as referencias a Alexandro Magno digamos; están de moda, só alguén da corte imperial coma Agrippa podía realizar labores de apuntamentos xeográficos.

Val do Iso

Por qué, estes nomes a estes ríos, a estreita relación dos dous topónimos co mundo militar e de conquista macedónico e co ideal de conquista imperial para completar o Orbis Terrarum, fainos entrever, efectivamente, unha situación e unha época de guerra e conquista na nosa comarca, ocúrresenos a posibilidade de que nas beiras do Ysso, nese proceso de conquista, tivera lugar algunha confrontación militar con grupos castrexos da zona (nun radio de 5 kms. hai dez castros catalogados) poida que esas escaramuzas recordasen aos conquistadores a Batalla de Ysso ou Issos, (tamén nas beiras dun río, e unha das máis sonadas do exército de Alexandro Magno).

Non obstante, calquera dos dous vales tanto o Iso (na zona da ponte de Ribadiso) coma o Pela son uns lugares idóneos para a instalación dos campamentos de marcha (castra aestiua) polo seu chan en pendente que favorecería a evacuación das augas, a aireación, amén de ter auga en cantidade suficiente para soster un asedio.

Estes topónimos daríanos indicios probatorios para a confirmación da presenza dunha lexión romana na comarca arzuá, e reafírmanos na teoría de que a antiga VIA XIX viña dende Lucus Augusti e atravesaba Arzúa cara Asseconia ¿Santiago?.

Un feito recente (outubro 2008) que aporta datos provatorios ao noso estudio é o asentamento romano de Brandomil ( para algúns a mansión antoniniana de Grandimiro), no concello de Zas, datada entre os anos I d.C. e IV d.C.. Juan Naveiro, é o arqueólogo encargado das escavacións e, ademais, membro do malogrado Proxecto Vías Atlánticas; patrocinado por Interreg III (iniciativa comunitaria do Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional, do que eran socios, entre outros organismos, a Deputación de Pontevedra, a da Coruña, os concellos de Braga, Ponte de Lima, Lugo, Universidade de Santiago, CSIC,...).

Pois ben, unha das sorpresas, a dicir de Naveiro, foi atopar varias inscricións sobre persoas de orixe grego; á curiosa representación da poboación que mostra a epigrafía -nomes gregos de libertos ou xentes de orixe servil e foráneo, vinculados coa administración- e os monumentos funerarios de tipo urbano -placas e templete, por oposición ás estelas rurais-, mostra un panorama que nada ten que ver cos habituais asentamentos romanos rurais do N.O. As inmensas posibilidades arqueolóxicas deste depósitos continuarán a se pór de relevo en futuras intervencións [1].

Para nós a curiosa representacións da poboación que mostra nomes gregos, non nos sorprende, ratifica e pon en valor a nosa teoría sobre a presencia da Legio IV Macedónica en Galicia, (ver; A conquista romana 3 e Lexionarios castrexos....neste blog).

Das tres lexións romanas que invadiron Galicia; Legio X Gemina, Legio VI Victix, e Legio IIII Macedónica, a que máis gregos aportaba, sen dúbida, era a Macedónica. Nos anos que foi dirixida por Marco Agripa, a maioría dos libertos imperiais da súa confianza eran de orixe macedónico, non esquezamos que esta lexión é a lexión que lle deu os primeiros triunfos a Agripa e a súa proxección definitiva como segundo do emperador Augusto.

Máis adiante, aproveitando a man de obra que poboaba a zona (oito castros), comezarían as prospeccións e explotacións mineiras de estaño no entorno (chama a nosa atención a cantidade de minas romanas que hai espalladas polas parroquias achegadas a Pela[2]; cinco na parroquia de Lema, tres en Dombodán, dúas en Viñós, unha en Brandeso, unha en Pantiñobre e outras tres na parroquia de Viladavil ao norte da Vía XIX, cara a Cidadela).

Para máis sobre a conquista romana na comarca de Arzúa...

Fe de erratas: No mapa, onde pon casal, debe poñer vicus.
Autor: Celso Alberte Magariños Costas. celsomagarinos@gmail.com


Bibliografía
- FERREIRA PRIEGUE, E. : Los caminos medievales de Galicia. Ourense, Boletín Auriese,1988.
- CAAMAÑO GESTO, X.M. : As vías romanas. Compostela, Cadernos Museo do Pobo Galego. 3, 1984.
- SANTOS YANGUAS, N. : El ejército y la romanización de Galicia. Oviedo, Universidad de Oviedo, 1988.
- RODRÍGUEZ COLMENERO, A. : Galicia meridional romana. Deusto, Universidad de Deusto, 1977.
- GARCÍA QUINTELA, M. : Galicia Historia Tomo I. A Coruña, Eds. Hércules, 1991.
- CAAMAÑO GESTO, X.M. : Galicia Historia Tomo I. A Coruña, Eds. Hércules, 1991.
- BALIL, A. : Gran Enciclopedia Rialp. Tomo XVIII. Barcelona, 1974.
- ARIAS VILAS, F. A romanización de Galicia. Vigo, Eds. A Nosa Terra, 1992.
- BRAÑAS ABAD, R. Indíxenas e romanos na Galicia céltica. Santiago de Compostela, Librería Follas Novas,1995.
- SÁNCHEZ-PALENCIA RAMOS, F.J. La explotación del oro de Asturia y Gallaecia en la antigüedad. Madrid, Universidad Complutense de Madrid, 1983.
- RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, J. : Historia de las legiones romanas. Madrid, Eds. Almena, 2003.
- RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, J. :Diccionario de batallas de las historia de Roma. Madrid, Signifer libros, 2005.
- YANN LE BOHEE. El ejército romano. Barcelona, Editorial Ariel, S.A. 2007
- ADRIÁN GOLDSWORTHY. Grandes generales del ejército romano, campañas, estrategias y tácticas. Barcelona, Editorial Ariel, S.A. 2005.
- LÓPEZ BARJA DE QUIROGA, P. - LOMAS SALMONTE, F.J. : Historia de Roma. Madrid, Ed. Akal, 2004.
- RODRÍGUEZ RESINO, A. Do Imperio Romano á Alta Idade Media. Noia, Ed. Toxos Soutos, 2005.
- HERMAN KINDER - WERNER HILGERMANN. : Atlas Histórico Mundial Tomo I. Madrid, Eds. Istmo, 1980.
- GÚZMÁN GUERRA, A.-GÓMEZ ESPELOSÍN, F. J. Alejandro Magno. Madrid, Alianza Editorial, 2004.
- WERNER ECK. Augusto y su tiempo. Madrid, Ed. Acento, 2001.
- AUGUSTO FRASCHETTI. Augusto. Madrid, Alianza Editorial, S.A. 1999.
- INST. GEOLÓGICO Y MINERO DE ESPAÑA. : Mapa metalogenético, Lugo 1:500.000. Madrid. E.E. Adaro de Investigaciones Mineras, S.A. 1975.
- CONCELLO DE ARZÚA. : Catálogo de patrimonio arqueolóxico e histórico do PXOUM, . 2006.
- CARMEN CASTILLO. Un nuevo documento de la legio IV Macedónica en Hispania. Santiago de Compostela, I Reunión Gallega de estudios clásicos. Editor Díaz y Díaz, M.C. 1979.
- GRAN ENCICLOPEDIA GALLEGA. Xixón, Editor Silverio Cañada, 1974.
- GRAN ENCICLOPEDIA DE ESPAÑA. Barcelona, Eds. Valatenea, S.L., 2005.
- MEYER REINHOLD. Marcus Agrippa. A biography. New York, The W.F. Humphrey Press, 1933.
- RODÁ DE LLANZA, I. El papel de Agripa en la trama urbana de la Hispania Augústea. Los orígenes de la ciudad en el noroeste hispánico. Actas del Congreso Internacional. Lugo- 15-18 de mayo 1996. Lugo, Deputación Provincial de Lugo. 1996.
- PAUL ZANKER. Augusto y el poder de las imágenes. Madrid, Alianza Editoral, S.A., 1992.
- RODRÍGUEZ COLMENERO, A. FERRER SIERRA, S. ÁLVAREZ ASOREY, R. Miliarios e outras inscricións viarias romanas no noroeste hispano. Lugo, Consello da Cultura Galega, 2004.
- SÁEZ TABOADA, B. As comunicacións romanas na provincia da Coruña. Santiago de Compostela, Edicións Lea,S.L. 2007.
- NARDIZ ORTIZ, C. Los puentes de piedra y los ríos en Galicia. Caminos de piedra y agua. Ed. Enor,1998.
- DÍAZ Y DÍAZ, M.C. Propuesta etimológica para el topónimo Arzúa. Homenaxe a Ramón Lorenzo/ Edición de Dieter Kremer. Vigo, Galaxia, D.L. 1998. P. 923-927
- CARIDAD ARIAS, J. Cultos y divinidades de la Galicia prerromana a través de la toponímia. A Coruña, Fundación Pedro Barrie de la Maza, 1999.
- CABEZA QUILES, F. Os nomes de lugar. Topónimos de Galicia: a súa orixe e o seu significado. Vigo, Edicións Xerais de Galicia, S.A., 1992.