As Ánimas
No maxín da nosa cultura popular existen dous mundos
superpostos, os dous habitables; o mundo dos vivos e o mundo dos mortos, tanto
vivos coma mortos poden acceder aos diferentes mundos. A noite do 31 de
outubro, a noite do Samaín (Hallopwin nos EEUU), a noite de Defuntos no
Medievo,.. é a noite máis doada para que os vivos pasen ao mundo dos mortos, e
os mortos accedan ao mundo dos vivos, é o comezo do inverno, cando as portas do
Alén ábrense, cando as ánimas dos devanceiros veñen visitarnos, cando prendemos
o lume da lareira, as lumieiras,... para facer máis morna e festeira a noite...
A nosa antropoloxía
social, as tradicións, a arqueoloxía galega, mais as lendas célticas de
Irlanda, Escocia, da Bretaña francesa, a mitoloxía xermánia (ollo!! os suevos
-pobo xermánico-, no s. V, crearon o primeiro Reino da Gallaecia que durou case
200 anos) e a arqueoloxía céltica amosan unha serie de crenzas e ritos
semellantes en torno á cultura da morte.
Mandianes na súa obra
Loureses[1]
fai un exhaustivo estudio sobre o mundo da morte na zona da Limia que podemos facer
extensible a toda Galicia:
As ánimas son os mortos integrados na vida cotiá; poden camiñar,
manifestarse e deixarse ver de cando en vez, poden coller unha vela na man ou
pegarlle á xente. As ánimas están xeralmente vestidas de branco, como se viste
aos nenos para bautizalos ou para enterralos…
As ánimas pódense enfadar o mesmo que os vivos.
As ánimas non son simplemente espíritos; as ánimas son verdadeiros mortos: unha
ánima é un vivo que morreu e marchou para o outro mundo.
 |
| Capela das Ánimas, Compostela |
Unha ánima é polo tanto unha persoa que pasou iso que se
chama a morte, que non ten corpo, porque as ánimas poden atravesar os muros e
mailas portas pechadas igual caos espíritos. Camiñan sempre polos camiños e
polos carreiros dos vivos e van sempre polo medio, por iso moita xente camiña
sempre polas beiras. Pódese dicir que as ánimas forman parte da comunidade, que
viaxan e van ás peregrinacións o mesmo caos vivos. Cando isto ocorre, os
habitantes da casa teñen que avisar ás ánimas da casa para iren xuntos.
As ánimas están no mundo, o outro mundo, que non é máis que un
aspecto deste. As ánimas non poden atravesar os lindes da parroquia, nin os
ríos eles sos, mais poden atravesalos coa axuda dun vivo.
Ás veces de noite queren atravesar un río, entón necesitan a
alguén para levar a barca. A persoa que leva a barca non as ve, pero óeas.
Cando a barca está chea de máis de ánimas pódese ir a pique; á volta é máis
fácil traela porque non pesa. O mesmo pasaba na Bretaña no s. VI d.C., os
pescadores podían ser sacados das súas camas polos mortos, ánimas que os
obrigaban a levalos na súas embarcacións ata a Illa de Brittia (Britania), as
ánimas non se vían pero os barcos apenas sobresaían do mar co peso[2]
As ánimas viven do lado do espazo non habitado, do lado non
cultivado; os camiños son elementos de unión entre ámbolos espazos, utilizados
por todos, polos vivos e polas ánimas.
Hai relatos que consideran que a Vía Láctea, Camiño deSantiago, Camiño de San André ou -en portugués- Estrada de Santiago, constitúe
o lugar polo que se cre que descorren as ánimas -chamadas, en Portugal,
alminhas- cara ao país dos mortos, supoñendo, polo tanto, na altura, o roteiro
que conduce ao alén. As ánimas serían as estreliñas da constelación. A
mitoloxía exipcia recolle que os seus mandatarios mortos eran as estrelas que
brillaban na noite.
Outra crenza estendida é a convicción de que as ánimas ían,
se querían, ao río Xordán, polo que se debía poñer un anaco de pan no peito,
dentro do cadaleito[3].
Na cultura céltica e na Galicia a auga forma parte das portas do Mais Alá,
as súas correntes dan vida e comunican co Alén. A muller preñada non pode comer froitos do mar, nin atravesar un río
porque correría o risco de perdelo pequeno; pola contra, a muller que
habitualmente o perdía debía facelo bautizar , ás doce da noite, nunha
encrucillada formada por unha ponte e un río cando aínda o levaba no ventre.
No relato da Viaxe de Bran, tanto el coma os seus homes embarcan ata a Illa das
Mulleres (unha manifestación do Máis Alá Feliz céltico) no Atlántico, onde se
deita o Sol, pero logo de visitar o outro mundo, xa non poderán regresar xamais
ao mundo dos vivos.[4] O mesmo acontece na lenda de San Amaro
 |
| Barca solar dos mortos de Ramses VI |
Tódolos mortos pódense manifestar como ánimas. As ánimas
teñen poderes extraordinarios.
Os vivos dan misas polo eterno descanso das ánimas, e as
ánimas poden interceder ante Deus pola paz do mundo, pola saúde dos homes e dos
animais, unha función que na antigüidade ostentaban os deuses do camiños, os
deuses dos mortos. As relacións entre vivos e os mortos sempre son ambiguas; as
ánimas fan ben aos vivos, pero tamén poden facer mal. Os mortos poden, polo
tanto, ser propicios ou poden prexudicar aos vivos: poden afastar do lugar as tronadas e as pestes, pero tamén
as poden traer. Hai que estar sempre en boas relacións con elas.
Tamén é certo que a función das ánimas é ás veces a de seren
gardas das tradicións, pero o seu papel
non é só ese. As ánimas son seres viventes e habitan na metade escondida do
mundo. Entre as dúas partes do mundo hai un gran paralelismo e os intercambios
son continuos. De aquí a familiaridade tranquila e serena que ten a morte para
a xente de Loureses,[5]a
mesma familiaridade que teñen as xentes do Gerês (Xurés portugués)[6]
, da Illa de Ons[7],.. da nosa Galicia rural en xeral ata ben pouco.
Mais o mal do aire, que pode afectar a todos
por igual, é o único perigoso, e pode ser unha vinganza do morto, ou o
medo do morto a enfrontar o camiño do Outro Mundo. Para apartar esa ánima do
corpo do vivo hai que botar man de alguén que saiba como indicarlle o camiño do
Outro Mundo á ánima para iso a meiga ou sabia precisa da axuda da divindade.
E eiquí vén o abraiante; os ritos máxicos;
· Ritual da comarca do Xallas: Pódese realizar nunha encrucillada de camiños, a unha hora que non pase xente, mellor de noite, ou en calquera recuncho da eira da casa. Si se elixe este último lugar, faise cun pau unha roda no chan e no medio da roda debúxase unha cruz cós brazos cara ós catro ventos[10] (a cruz solar).
· Ritual de Cee. Faise un círculo no chan e no medio do círculo unha cruz (de novo a cruz solar). Enriba da cruz unha tella con herbas de San Xoán e do Santísimo (herbas coas que se adorna o camiño que segue a procesión do Corpus), unhas ramiñas de loureiro e unha pingotas de auga bendita, logo de pasar por riba da tella facendo a cruz, parándose e dicindo a oración nos catro puntos, e así ata nove veces. A curandeira di:
Defuntiños todos,
de todo este contorno,
do mar e da terra,
sacádelle o aire do morto
a esta criatura
e darllo do vivo,
que o do vivo dá respiro
e o do morto non dá conforto,…..
Despois de tres Padre Nuestros bótanse na tella nove bicos de loureiro que foran recollidos en domingo antes de sair o sol. E o doente irá pasando por riba da tella do mesmo xeito nove veces, e mentres a que saca o aire di outra oración:
Loureiro que non fostes plantado,
quítalle o aire a este meniño,
de vivos e de mortos e de condenados[11]
É significativo, no primeiro rito, o lugar escollido para sintonizar a comunicación co Máis Alá; a encrucillada (a Igrexa tivo que cristianizalas cos cruceiros), as encrucilladas son uns dos lugares por onde acceden ao mundo dos vivos os deuses dos camiños[12] e os habitantes do outro mundo (as ánimas). Non obstante se non é nunha encrucillada a sabia ou meiga traza a cruz solar para invocar aos defuntiños todos (¡non hai cousa máis profana!). Mais, todo hai que dicilo, estes ritos están recollidos no antigo territorio do pobo castrexo dos Célticos Supertamarcos, o territorio medieval de Célticos, sen dúbida, a cultura céltica, eiquí, foi moito máis teimuda.
· Ritual da comarca do Xallas: Pódese realizar nunha encrucillada de camiños, a unha hora que non pase xente, mellor de noite, ou en calquera recuncho da eira da casa. Si se elixe este último lugar, faise cun pau unha roda no chan e no medio da roda debúxase unha cruz cós brazos cara ós catro ventos[10] (a cruz solar).
· Ritual de Cee. Faise un círculo no chan e no medio do círculo unha cruz (de novo a cruz solar). Enriba da cruz unha tella con herbas de San Xoán e do Santísimo (herbas coas que se adorna o camiño que segue a procesión do Corpus), unhas ramiñas de loureiro e unha pingotas de auga bendita, logo de pasar por riba da tella facendo a cruz, parándose e dicindo a oración nos catro puntos, e así ata nove veces. A curandeira di:
Defuntiños todos,
de todo este contorno,
do mar e da terra,
sacádelle o aire do morto
a esta criatura
e darllo do vivo,
que o do vivo dá respiro
e o do morto non dá conforto,…..
Despois de tres Padre Nuestros bótanse na tella nove bicos de loureiro que foran recollidos en domingo antes de sair o sol. E o doente irá pasando por riba da tella do mesmo xeito nove veces, e mentres a que saca o aire di outra oración:
Loureiro que non fostes plantado,
quítalle o aire a este meniño,
de vivos e de mortos e de condenados[11]
É significativo, no primeiro rito, o lugar escollido para sintonizar a comunicación co Máis Alá; a encrucillada (a Igrexa tivo que cristianizalas cos cruceiros), as encrucilladas son uns dos lugares por onde acceden ao mundo dos vivos os deuses dos camiños[12] e os habitantes do outro mundo (as ánimas). Non obstante se non é nunha encrucillada a sabia ou meiga traza a cruz solar para invocar aos defuntiños todos (¡non hai cousa máis profana!). Mais, todo hai que dicilo, estes ritos están recollidos no antigo territorio do pobo castrexo dos Célticos Supertamarcos, o territorio medieval de Célticos, sen dúbida, a cultura céltica, eiquí, foi moito máis teimuda.
As ánimas, os defuntiños, pois, son eses seres do
outro mundo que nos axudan e amparan ante a enfermidade que algún deles pode
provocar.
Atrevémonos a pensar que séculos antes da cristianización, o druída ou sacerdotisa(antecesora da meiga) invocaría ao deus dos mortos, (en troques dos modernos defuntiños) o ritual pouco variaría en esencia; o número nove (número con caste céltica) que está presente en tódolos ritos contra o mal do aire, as ramas de loureiro, as augas, e as oracións con sabor profano, acércanos a rituais precristiáns.
Atrevémonos a pensar que séculos antes da cristianización, o druída ou sacerdotisa(antecesora da meiga) invocaría ao deus dos mortos, (en troques dos modernos defuntiños) o ritual pouco variaría en esencia; o número nove (número con caste céltica) que está presente en tódolos ritos contra o mal do aire, as ramas de loureiro, as augas, e as oracións con sabor profano, acércanos a rituais precristiáns.
Continuará...
[1] Pax. 20 en diante. O río do esquecemento
[2] Pax. 51. Santos e barcos de pedra
[3] Pax. 43. Mitoloxía de Galiza.
[4] Pax. 83-84. Mitos Celtas. Miranda Jane
Green.
[5] Pax.
167-172 Loureses
[6] Em Companhia da Morte. Documental de
Eduardo Maragoto, João Aveledo e Vanessa Vilaverde
[7] Pax. 148
en diante. Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, británicos y
bretones
[9] Pax. 145. Loureses.
[11]Pax.
189-190. O Outro Mundo na cultura popular galega. Manuel Quintáns Suárez.
[12] A
divindade Bran, Breo Beo, Brenus, Breogán, Bandua?… é o deus dos camiños e dos mortos na mitoloxía
celta, segundo o profesor Bermejo, agóchase tralas aras dedicadas
aos Lares Viales, os deuses romanos dos camiños (verémolo máis
adiante)
Ningún comentario:
Publicar un comentario