Lendas, Fontes e Deuses na Comarca de Arzúa

Capela da Fonte Santa, Arzúa

Ás veces, pasamos centos de veces polo mesmo lugar e non nos decatamos de que, ao carón da casa, temos unha verdadeira xoia da nosa cultura. Lugares sagrados, que foron venerados polos nosos antergos. Algunhas veces, quizais, grazas ás lendas que escoitamos aos nosos maiores, caemos na conta de que, aí ao lado, temos algo que debeu ter unha importancia enorme nos tempos antigos.
O Culto ás Augas: Restos de sílex do Megalítico achados nos arredores dos mananciais indican que xa, nos comezos dos tempos, as fontes eran frecuentadas. Os pobos galaicos prerromanos, as xentes dos castros, practicaban o culto ás augas, nelas crían que habitaban deidades que transmitían os seus poderes ás mesmas e aos lugares onde estas abrollaban, a cultura céltica consideraba as fontes, os ríos, as lagoas e os mares coma vías de comunicación co Máis Alá.

O estudio do culto ás augas na época romana permite constatar a pervivencia de cultos indíxenas, dentro dunha cultura mixta indíxena-romana. Galicia é a única zona de toda a península onde se acharon nomes celtas de deuses nas fontes termais. Restos epigráficos en relación con divindades indíxenas, como Bormánico, Edovio, Coventina..., atopáronse en Caldas de Vizela, Caldas de Reis, ou Guitiriz e, de ninfas, en Cuntis, Baños de Molgas e Ourense. No culto ás ninfas romanas mestúrase o culto indíxena co romano. Posiblemente a sacralidade das augas e dos lugares onde abrollan están na orixe remota dalgúns dos balnearios galegos: En Cuntis, Aquae Calidae, apareceron unhas 500 moedas romanas e dúas aras dedicadas ás ninfas. As ofrendas de moedas ás ninfas formaban parte do ritual. En Caldas de Reis, Aquae Celenis, atopouse unha ara dedicada a Edovio. En Guitiriz unha inscrición dedicada a Convertina. En Lugo, Lucus Augusti, inscricións dedicadas a dúas deidades acuáticas, Labo Paraliomego e Tudela.


Fonte de Santa Irene a 50 metros da capela

Tralas invasión suevas de Galicia, moitos dos establecementos balnearios foron arrasados. Sen embargo, os escasos datos bibliográficos pemiten deducir que as fontes e baños mineiro-medicinais seguiron usándose ininterrompidamente, aínda que fora dun xeito moi precario.



Capela de Santa Irene

Ata os anos 50 do século pasado, as Augas de Reboredo en Santiso, tiñan moita sona e a xente acudía de noite pecha, acendían fogueiras para ver, quentarse e tomar os baños, mentres establecíanse animadas conversas e organizábanse partidas de cartas e outros xogos. De vello, as augas da Fonte Santa de Lardeiros (O Pino), eran sonadas no entorno para doenza dos ollos, chegando a ter unha pequena capela de advocación a Santa Lucía, hoxe en día desaparecida.
 A Fonte Santa de Santa Irene (O Pino);auga da súa fonte se recollía para as hortas, co fin de acabar coa presenza de pestes que puidesen acabar coas colleitas. Ó parecer, esta mesma santa cura ós nenos dos seus males e tamén ós que choran demasiado, ó pasaren debaixo da súa imaxe na capela. A súa festividad celébrase o 29 de xuño.

Malia que o cristianismo loitou, dende os seus comezos, contra os culto ás augas, esta herdanza cultural pagá amosou unha continuidade impresionante dende o Neolítico ata a actualidade, polo que as ninfas e sereas perviviron na tradición oral galega.

A Igrexa adoptou unha dobre estratexia na súa loita contra esta tradición:

A) Por unha banda a condena sistematicamente. Un exemplo témolo en San Martiño de Dumio , Bispo de Braga, quen no De correctione rusticorum dicía: "numerosos son os diaños que, expulsados do ceo,, presiden o mar, os ríos, as fontes e os bosques, as que os homes ignorantes do Deus verdadeiro lles fan sacrificios....". Esta negación leva algunhas veces a borrar os testemuños do pasado, ver a foto da portada da Fonte Santa de Arzúa.
Na Lenda da Fervenza de Santa Marta (tamén chamada das Hortas), o carácter máxico do carballo impregna a lenda:Unha muller que quedou preñada polo seu mozo nunha noite de muiñada, foi empurrada por este á fervenza, a moza encomendouse a Santa Marta e a póla dun carballo salvouna milagrosamente.

B) Pola outra banda, a adaptación destes cultos ao cristianismo, transformando as fontes e lugares pagáns de culto ás augas en lugares de culto cristián, baixo a advocación da virxe ou dos santos, producindo así un sincretismo entre as crenzas antigas pagás e a relixión cristiá.


Porta da Fonte Santa, Arzúa

Augas minerais da Fonte Santa, Arzúa

Durante a Idade Media estes cultos vanse apagando, ata que no século XVIII aumentou a concorrencia aos balnearios e ás augas minerais, debido sobre todo, ao empuxe que a Ilustración lle da ao estudio da medicina, desta época data a construción da Capela da Fonte Santa (Lema), (arriba foto).

Río Carracedo ao seu paso pola Fonte Santa

Conta a tradición que as súas augas curan a depresión, as queimaduras e a inapetencia... Ata os anos 60 do século XX o río Carracedo deixaba ver outras seis fontes que manaban na súas beiras, segundo a veciñanza, cada un deles tiña a súa función, un curaba o mal de ollo, outro as doenzas de oídos...  Seica ata se pode facer desaparecer penas e tristezas sufridas na vida. Certo é, que en aplicación local, como todas as sulfuradas, están indicadas para a pel e as úlceras crónicas. Contan as lendas que a fonte sécase se alguén pretende facer negocio cobrando pola súa auga ou comete algunha irreverencia diante dela. Tamén se di que deixou de manar cando intentaron roubar na capela. Advocación á Virxe do Rosario é do século XVIII, romaría segundo domingo de outubro.

Cruceiro e Fonte Santa de Arzúa

Son moitas as evidencias que testemuñan a pervivencia no folclore galego dunha serie de ritos, prácticas e lendas, de orixe anterior á chegada do cristianismo no noroeste da península, e que foron, dunha ou outra forma, conservados ata os nosos días. San Martiño de Dumio, na súa obra De Correctione Rusticorum, menciona as prácticas rituais dos campesiños que botaban pan ás fontes, iso mesmo vemos que acontece no caso das Lenda da Fonte Pormá da Castañeda ou a Lenda da Fonte da Quenlla como método de encantalas; "¿Velaquí qué clase de promesa e de profesión de fe tendes en Deus?... Pois acendede velas xunto ás pedras, ás árbores, ás fontes e nas encrucilladas, ¿Qué outra cousa é senón o culto ao diaño?... Derramar gran e viño no lume e botar pan nas fontes...".Como vemos o texto non ten desperdicio fálanos da costume antiquísima de acender velas nas árbores que, hoxe en día, aínda se fai polo Nadal coa árbore de Nadal, a costume de Augas de Reboredo en Santiso, de acender lumieiras nas noites e tomar os baños nos fai pensar nunhas arraigadas tradicións que teñen as súas raizames nestes ritos pagáns prerromanos dos que nos fala Martiño de Dumio. É evidente que na Fonte Santa, debéronse producir este tipo de ritos, o que obrigaría á Igrexa a absorber e cristianizar este lugar coa construción da Capela da Fonte Santa e a recondución dos ritos paganos coa implantación da romaría no outono, no mesmo lugar onde se realizaban os ritos.

O sonado encantamento que converte a moza en serpe do que nos fala a outra lenda de Fonte Pormás ponnos ante un dos símbolos máxicos máis estendidos da antigüidade; o da serpe. A serpe neste caso , é símbolo do infrahumano, do extra-cultural, que só co proceso de integración derivado da superación da proba polo protagonista (cando o consigue) trócase en ente verdadeiramente cultural baixo a forma de muller fermosa. A asociación muller-serpe está testemoniada en Europa dende o Neolítico; o triunfo do heroe varón na proba supón a vitoria contra as forzas do mal e a conseguinte conquista da felicidade nun mundo xa critianizado.


A serpe ata o século XVIII, era a protagonista do día do Corpus na Galicia, foi eliminada pola igrexa, só a Coca de Redondela resistiu, a serpe era unha conductora do Máis Alá, era encargarda de levar as almas ao Paraíso(1).

(1)Pax. 60 San Andrés de Teixido o camiño máxico dos Celtas


BIBLIOGRAFÍA:
VAQUEIRO,V. Guía da Galiza Máxica. Vigo, Editorial Galaxia, S.A.,1998.
GONZÁLEZ SOUTELO,S. As augas mineromedicinais en época prerromana e romana na provincia de Pontevedra, X Premio de Investigación 2005 Xesús Ferro Couselo. Concello de Valga, 2005.
CUBA, X. - REIGOSA, - A. MIRANDA, X. Diccionario dos Seres Míticos Galegos. Vigo, Edicións Xerais, S.A.,1999.
ARES GÜIMIL, T. VILA GONZÁLEZ, MªX. Guía de balnearios e fontes de Galicia. Vigo, Ed. Galaxia, 1996.
CARIDAD ARIAS, J. Cultos y divinidades de la Galicia prerromana a través de la toponímia. A Coruña, Fundación Pedro Barrie de la Maza, 1999.
CABEZA QUILES, F. Os nomes de lugar. Topónimos de Galicia: a súa orixe e o seu significado. Vigo, Edicións Xerais de Galicia, S.A., 1992.
CACHEDA VIGIDE, E.A. La religiosidad popular en Galicia. El municipio de Arzúa. Santiago, Concello de Arzúa, 1991
Publicado por Gonzo en 13:09 0 comentarios




Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com