Xulián O Hospitalario, de Deus dos camiños a Santo dos peregrinos

San Xiao de Trebo (foto cedida por Archeotenrreiro)

Xiao, Xián ou Xulián vén do latín, é un xentilicio da familia Iulia -á que pertencía Xulio Cesar- adicado a Xúpiter.

San Xiao O Hospitalario ou O Pobre é un deses santos enigmáticos moi venerados na Idade Media, dos que pouco ou nada pódese asegurar sobre a súa historia. En particular, é o santo patrón dos peregrinos, carpinteiros, hostaleiros e traficantes. Os seus atributos son o falcón, o bastón ou a espada  -o San Xiao de Trebo (Cariño), afeito aos novos tempos, cunha escopeta-.

Dende a divulgación da súa lenda nos séculos XI-XII, as súas aventuras tiveron diferentes versións (latinas, vulgares, en prosa, en verso..) na Lenda Dourada recóllense as primeiras novas escritas das súas andainas e Gustave Flaubert, no remate do século XIX, dálle un sonado pulo ao seu prestixio co conto titulado A Lenda de San Xulián O Hospitalario .

Porta románica de San Xulián de Samos

A falta de datos seguros sobre a época, lugar de nacemento do santo - que ás veces é considerado español (galego, dicimos nós), francés, belga ou italiano-, nin tampouco da antigüidade da súa lenda que quizais se remonte ao século VII (VI dicimos nós), fan de San Xiao un santo a mar de misterioso.  Para máis inri, o seu nome está ausente dos martiroloxios, sacramentarios e breviarios.[1]Tal é a confusión sobre a súa santidade que a data nos santorais católicos festéxase  no 9 de xaneiro, no 12 de febreiro.., mais en Galicia e Aragón é o 7 de xaneiro (en Trebo (Cariño) o derradeiro sábado de xaneiro cunha festa de Entroido).

O que si é seguro é que se trata dun santo que ao longo dos anos foise ligando estreitamente ás peregrinacións a Santiago de Compostela. A lenda a grandes trazos di así:

Xulián, mozo de nobre estirpe atopouse mentres cazaba un cervo con faciana humana que lle dixo antes morrer; Perséguesme para matarme, ti  que matarás a teu pai e a túa nai, ante o temor de que se cumprise a premonición, Xulián marchou a Britania, alí xuntouse con Xervasio un rico comerciante, a quen lle vendeu o seu cabalo e roupas. Vestindo o hábito de peregrino comezou unha viaxe que o levou a Santiago de Compostela[2]. Mentres a  Xervasio que fora a comerciar á cidade gobernada polos pais de Xulián, escapáraselle o cabalo que foi dar a casa dos pais de Xulián, estes informados do paradoiro do seu fillo na cidade galega tomaron a decisión de buscalo.

San Xulián de Pontecesures

Entre tanto, Xulián peregrinara a Terra Santa, onde se puxo ao servizo dos pobres nun hospital e, tras loitar contra os infieis ingresou na Orde dos Hospitalarios.

De regreso en Hispania volveu a loitar contra uns 30.000 turcos e invocando a axuda de Deus, en compañía de 400 homes, dirixiuse armado só cun bastón contra os turcos derrotándoos.

Tales proezas namoraron á condesa do lugar, Santa Basilisa, coa que contraerá matrimonio. Un día que Xulián estaba de caza, chegaron os seus pais ao seu pazo, Basilisa recibiunos e ofreceulles a súa cama para que descansasen. De volta Xulián, atopou á parella na súa cama, crendo que se trataba da súa muller e dun amante, matou aos seus pais, cumpríndose así a profecía do cervo.  Terriblemente aflixido polo parricidio, Xulián, acompañado da súa muller,   peregrinou a Roma onde conseguiu o perdón do Papa, quen en penitencia ordenoulles construír un hospital para pobres.

De regreso, ambos nobres construíron un hospital á beira dun gran río que intentaban cruzar peregrinos e comerciantes correndo graves perigos, Xulián levaba aos peregrinos nos seus ombros e protexíaos dos ladróns. Axiña, coas limosnas dos fieis puideron construír un gran hospital á beira daquel río. 

Mosteiro de San Xulián de Samos

Unha noite un leproso, que recibiu Xulián no calor do seu leito, desapareceu de noite e Xulián e Basilisa escoitaron a voz de Xesús que lle dicía que en oito días recibiríaos no seu reino, e aos oito días uns ladróns asasináronos, Xulián que fora decapitado levantouse e colleu a súa propia cabeza (imaxe moi recorrente nos mitos célticos) e levouna cerca dunha fonte onde repousou. Naquel lugar curábanse tódalas enfermidades[3].

San Cristovo, San André, Sant Iago, San Xiao..., son santos especializados en ter conta de que os vivos e mortos teñan un bo camiño na súa vida e no paraíso, son as santidades que coidan dos camiñantes, dos peregrinos, dos viaxeiros, dos condutores...

Capela de San Xiao de Trebo (cedida por Archetenrreiro)

San Xiao ten esa función de protector ben marcada, atopámolo ao longo dos camiños que levan a Santiago e tamén ás beiras do Atlántico ao pe do mar. Unha función protectora que amosa un verniz pagán:

Como vemos ao remate da súa vida Xulián recolle a súa cabeza e lévaa a unha fonte onde os seus poderes máxicos van curar tódalas enfermidades. De novo o poder máxico da cabeza se nos presenta nunha lenda que, claramente, recolle elementos simbólicos dos tempos prerromanos, aquí ao poder curativo das augas e ao máxico da cabeza humana,  súmase a divindade castrexa disfrazada de santidade, ímolo ver:

A mitoloxía céltica destaca as proezas sobrenaturais do deus Bran (deus dos mortos- era posuidor do caldeiro máxico que resucitaba os mortos- e dos camiños); convértese en xigante para conducir as naves das súas tropas polo mar, o seu corpo serviu de ponte para que o seu exército atravesara un río, é un deus guerreiro, a súa cabeza cortada -que falaba e comía cos seus soldados- protexía a Britania da peste e demais desgrazas[4]..

Caldeiro máxico de Gundestrup

Na lenda de San Xiao o Hospitalario, temos curiosas semellanzas; o santo cruza o río cos peregrinos ao lombo, é un santo líder, guerreiro,  cazador.. e a súa cabeza cortada protexe de tódalas enfermidades.

A lenda, que nun principio non amosaba datos xeográficos, nin de filiación relixiosa sobre Xiao, foise enriquecendo con varias versións, esta que presentamos aquí, evidentemente foi espallada pola Orde dos Hospitalarios, curiosamente a orde relixiosa que se fixo con case tódalas posesións templarias logo da caída en desgraza destes. Sabemos que a presenza dos templarios en Galicia foi notoria, e sabemos tamén que San Xiao foi un dos santos máis venerados polos templarios, logo de San Xoan Bautista e a Virxe María claro está^[5].

Os Hospitalarios, ademais de apropiarse dalgunhas posesións templarias, tamén se apropiarían das súas lendas, a cristianización dos ritos e mitos prerromanos e romanos foi un labor destacada dos templarios en Galicia e San Xulián axudoulles moito nesa misión. Unha das regras dos templarios é non cazar excepto ao león a quen se debía perseguir e matar (a escea de Sansón desqueixando ao león é unha imaxe moi recorrente dos templarios[6]), San Xiao ten o seu catastrófico castigo precisamente por cazar un cervo.

San Xulián de Bastavales

 De seguido unha relación de igrexas templarias ou posiblemente templarias con advocación á San Xián, Xiao, Xulián:

San Xulián de Astureses, Boborás (Ourense) cruz patriarcal e dúas patadas, San Xián do Campo, Taboada (Lugo) Tímpano con cruces célticas e capiteis con pombas ao xeito de Astureses e Taboada dos Freires, , San Xulián de Rodis, Agolada, século XII, cruces patadas e célticas, San Xulian de Veiga, Pobra de Brollón, Lugo. Templaria[7],  San Xulian de Lendo, foi encomenda templaria, San Xulian de Requeixo (Pontecesures) datada no s. XII. Entre varios vestixios de época romana atopouse unha ara adicada a Xúpiter do s. II e outra aos Lares Viales. No Camiño Portugués a poucos quilómetros da Igrexa de Iria Flavia onde cruces patadas reutilizadas rodean a súa fachada, San Xiao do Camiño (Palas de Rei), do XII, sabemos de varias propiedades dos templarios en Palas de Rei neste século.  

Mais o San Xulián máis antigo e famoso da nosa terra é o do Mosteiro de Samos  , crese que fundada por San Martiño de Dumio no século VI[8], atópase no camiño francés, foi hospital de peregrinos[9], o rei Afonso II (760-842) -construtor da primitiva igrexa de Santiago e propulsor do Camiño de Santiago[10]- foi protexido e educado entre os seus muros mentres as turbulencias políticas en terras astures[11].

Fonte das Nereidas. Samos

 No Claustro Vello (gótico) está a Fonte das Nereidas(son as ninfas gregas que socorren aos navegantes) cola de peixe e enormes peitos de muller, barroca (1713-1717) hai unha lenda sobre ela, din que ao querela transportar volvéronse enormes as pedras. Tamén se atopa no mosteiro a Fonte do Signo -statio- (1621-1625) onde se purificaban os monxes antes de entrar na igrexa[12]. Na fachada da igrexa están as imaxes de San Xulián e Santa Basilisa, dos que textos antigos aseguran que o mosteiro gardaba as súas reliquias. Nos seus orixes foi mosteiro dúplice de monxas e monxes[13]. Atópase á beira do río Oribio afluente do Sarria. Do ano 853 é o documento máis antigo onde se nomea a San Xulián; Samanos, ubi monasterium e Santi Iuliani[14].

Samanos ten a mesma raíz; sam (xuntamente, común) que o irlandés Samain ou o galo Samonios, viría do céltico que significa; reunión, xunta de xentes, asemblea.

Samos sería un lugar onde os veciños dos castros da Roda do Castro, do Castro da Margarida, os do Castroncán, os do Castro de Loureiro,… celebraban a asemblea máis importante do ano; o Samanos -o Samaín, os actuais; Defuntos ou Magosto- a festa do fin do ano, a festa do fin da vida, a festa dos mortos. É a festa que presidían os deuses célticos; Bran e Lug.

Lar galo-romano. Museo Berna

Coa chegada dos romanos, os Lares Viales tentarían asumir a función dos deuses castrexos, a aparición de 35 aras adicadas aos Lares Viales na nosa terra indica claramente a devoción que había na Gallaecia a estes deuses dos camiños. Coinciden que en varias igrexas con advocación a San Xiao atopáronse restos romanos;  San Xulián de Requeixo (Pontecesures), onde se atopou unha ara dedicada aos Lares Viales, San Xiao de Trebo (Cariño), San Xiao de Moraime (Muxía), a desaparecida San Xiao de Lugo,...

Altar ao deus da guerra Coso atopado en
San Xián de Romai, Portas

Mais estes deuses non terían a forza suficiente para facer esquecer aos deuses célticos, a maxia e a mitoloxía céltica sería máis atractiva para os nosos castrexos que os lindos Lares Viales romanos. 
Algúns deuses castrexos resistiron; en San Xián de Romai Vello, Portas (Pontevedra), do s. XII, onde posuían propiedades  os templarios, a carón da igrexa (que está ao pe dun castro) apareceu unha ara dedicada ao deus castrexo da  guerra Cosoe Soaegoe (15). 
Quizás por isto tamén atopamos igrexas e toponimia de San Xiao en ámbitos castrexos;

 San Xulián do Monte (Toques) ao pe dun castro, San Xiao de Trebo, o seu topónimo fai referencia claramente ás trebas castrexas, San Xulián de Céltigos (Frades) -do século X, ten o seu castro a carreiriña dun can- e San Xiao de Céltigos (Ortigueira) os seus topónimos fan referencia ao ancestral territorio céltico.
Mais en San Xiao de Fonfría, Amoeiro (Ourense) é onde atopamos unha relación máis clara entre San Xiao e os deuses dos camiños, ademais de dúas pedras decoradas con entrelazados típicos da plástica castrexa da súa fachada, no seu interior temos unha ara ofrecida por un tal Petronius  dedicada aos Lares Viales que forma parte da pía bautismal.

Baseándonos nestes datos tecemos a nosa teoría de que a lenda de San Xiao é galega e ten a súa orixe en Samos (Samanos).

No século VI o Samonos, esta festa chamada dos magos (Magosto) pola xerarquía eclesiástica, mantería o seu apoxeo nesta ruta ancestral cara o finis terrae[17] polo que sería imprescindible cristianizar aqueles ritos pagáns que afeaban o camiño, e que mellor para iso que crear a lenda de San Xiao, un santo o máis acaído posible para asimilar aqueles deuses célticos.

 É perfectamente factible que o de Samos fora o hospital que supostamente fundaron San Xulián e Santa Basilisa; é dos máis antigos da península[18], está á beira dun río, nel  hospedáronse peregrinos de sempre, ten dúas fontes no seu interior, a lenda refire que San Xiao peregrinou a Santiago,  e din que as súas paredes albergaron as reliquias de San Xulián e Santa Basilisa.

San Xulián de Carballal

Atopamos a San Xiao en moitas encrucilladas e camiños do interior:

San Xián de Negreira, no camiño de Santiago a Fisterra, San Xulián de Carballal (Lavacolla) s. XII (no camiño de Sigüero a Lavacolla), San Xulián de Cumbraos (Sobrado dos Monxes) no Camiño Norte por Sobrado, San Xulián de Poulo (Ordes) no Camiño Inglés á Coruña, San Xulián de Ventosa en Agolada, San Xulián de Bastavales (no camiño de Noia a Santiago), San Xiao de Sales. Vedra, camiño do Pico Sacro, San Xiao de Friol, San Xiao de Carballo(Friol), San Xiao de Roimil (Friol), San Xiao de Ousá (Friol),  Sancto Iuliano de Fratribus de Courio ,actual Sardecoiro (Santiso) foi granxa dos cistercienses do Mosteiro de Sobrado^[19]…

Mais temos que insistir en que as nosas costas eran a última parada cara o Alén, dende elas vemos deitarse o Sol aló onde se atopaba ou atopan as Illas Marabillosas o Paraíso céltico.   De feito as nosas costas son a outra localización das igrexas e capelas con advocacións a San Xiao:

San Xiao de Roimil (Friol)

 San Xulian de Marín, ao pe da vella ruta dos Sete Camiños, San Xián da Illa de Arousa, no ano 929, Alfonso IV funda o mosteiro de San Xián, San Xulián de Artes, Ribeira, San Xulián de Ferrol, concatedral neoclásica, construída sobre templo románico. Patrón da cidade, 7 de xaneiro, San Xulián de Mugardos, patrón de Mugardos, capela románica tardía, 7 de xaneiro, San Xiao de Narón, no Camiño inglés, San Xulián de Malpica, patrón, 7 de xaneiro, San Xulián do Monte Aloia, desde esta impresionante atalaia rodeada dunha misteriosa muralla, San Xulián protexe as colleitas dos campesiños e na Costa da Morte; San Xián de Brantuas (Ponteceso) curiosamente coa raíz bran no topónimo. 

San Xulian de Artes. Ribeira

Mais o San Xiao de Trebo é o máis profano de tódolos que coñecemos; a Trebo chegase por dúas rutas de acceso tradicionais; o Camiño Vello dende Cariño, e o Camiño dos Mortos dende Régoa cruzando a Capelada^[20]. A capela segue a seguinte secuencia; templo do XI con dimensións superiores á actual, esta corta un muro lateral dunha construcción xermánica do seculo VII-VIII, utilizaba de cimentación unha construcción galaico-romana dos séculos IV-V d.C^[21], suponse que sería un vicus ou villae, unha poboación con economía de subsistencia.^[22]A lenda de Trebo di que nos Tempos dos Mouros,  a Xiao uns piratas bótano ao mar cunha pedra atada ao colo, mais logrou  liberarse dela e tomou terra ao pe do lugar onde se atopa a capela. A súa romaxe embutida en colores de festa e máscaras, recordan as festas pagás de tempos precristiás.

San Xiao é pois un misterioso santo que se asentou nos lugares onde se realizaban ritos e festas pagás, a maioría en relación cos deuses dos camiños, polo que debemos pensar que foi o encargado de suplantar aquelas deidades.  Aínda hoxe a maioría deses lugares recenden un aroma de misterio, aventura e pasado.

Trebo dende o aire

Pois nada, encomendádevos a San Xiao se comezades unha longa viaxe e recordade a romaxe de Trebo no remate do mes de Xano.

Ata sempre e bo proveito, Gonzo  anosahistoria1@gmail.com

Bibliografía

·         LEONARDI C., RICCARDI A. , ZARRI G. Diccionario de los Santos, Volume II, Editorial San Pablo. Madrid, 2000.

·         http://en.wikipedia.org/wiki/Julian_the_Hospitaller

·         VARIOS. Diccionario Enciclopédico de los Santos, Herder Editorial. Barcelona, 2006.

·         FLAUVERT G. Tres cuentos. La leyenda de San Julián el hospitalario, Editorial Cátedra, Madrid, 1999.

·         BERMEJO BARRERA, J. C. Sociedade e Relixión na Galicia Antiga. Edición Lóstrego, Santiago, 2008.
*        PEREIRA MENAUT G. Corpus de Inscripcións romanas de Galicia, Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela, 1994

·         ANNE ROSS, Druídas, Toxosoutos. Noia, 2004.

·         LUCAS ÁLVAREZ, M. El tumbo de San Julián de Samos(siglos VII-XII) , Caixa Galicia, Santiago de Compostela, 1986.

·         VARIOS. San Xulián de Samos. Historia e Arte, Xunta, Santiago de Compostela, 2008.

·         OUTEIRO, D. http://despertadoteusono.blogspot.com/2011/11/do-samonios-magusto-uma-porta-aberta-ao.html

·         RAMIL GONZÁLEZ, E. PICOS BRAGE, F. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo, Deputación Provincial da Coruña. A Coruña, 2002.

·         http://ahoradosmouros.blogspot.com/2009/01/unha-romaxe-en-xaneiro-sar-xiao-do.html

·         PEREIRA MARTINEZ, C. http://www.estudioshistoricos.com/revista/nalgures2.pdf

---

[1] Pax. 1414 e 1415. Diccionario de los santos. Ed. San Pablo

[2] Pax. 1413. Diccionario de los santos. Ed. San Pablo

[3] Pax. 1412-1415. Diccionario de los Santos. Ed. San Pablo.

http://en.wikipedia.org/wiki/Julian_the_Hospitaller

[4] Pax. 35. Mitos Celtas. Jane Green. Pax: 89-91 Anne Ross, Druídas, Toxosoutos. Noia, 2004

[5] Pax 197 Breve historia de la Orden del Temple

[6] Igrexa de Santa María Taboada dos Freires tímpano Sansón desqueixando un león do mestre Pelagio. Pax. 246 nalgures II. Única que se sabe con seguridade que é templaria

[7] Pax. 243 Revista Nalgures II

[8] Pax. 50. San Xulián de Samos. Historia .

[9] Pax. 26, 98 e 111. San Xulián de Samos. Historia .

[10] Pax. 95-96. . San Xulián de Samos. Historia .

[11] Pax. 24 San Xulián de Samos. Historia ..

[12] Pax.164. . San Xulián de Samos. Historia .

[13] Pax.113 e ss . San Xulián de Samos. Historia .

[14] Pax. 135. El tumbo de San Julián.
(15)   Pax. 305. Corpus de Inscripcións romanas de Galicia II

[17] Lembremos que no s.VI aínda non se descubrira o sepulcro do Apóstolo Santiago

[18] Máis antigo que o de San Pedro de la Nave El Campillo(Zamora) (visigoda) onde din, tamén, que se atopan as reliquias de  San Xulián e a súa esposa Santa Basilisa. http://es.wikipedia.org/wiki/Iglesia_de_San_Pedro_de_la_Nave_(Campillo)

[19] Pax. 184 Tumbo de Sobrado.  Ano 1149

[20] Pax. 28. A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

[21] Pax41 A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

[22] Pax 63 A rehabilitaciónda Capela de San Xiao de Trebo

Bo Nadal

Nestes tempos tan preocupantes rescatemos as orixes do noso Nadal.

Boas Festas e Feliz Aninovo.

Magosto, festa herdeira do Sámonos galaico (Samaín)

Interesantísimo artigo de David Outeiro en; Desperta do teu sono  sobre a orixe céltica da festa de Defuntos e o Magosto, en esencia a mesma.

Foto de Bruxo-fotobruxo.com

Pan, Idioma e Música

A Lingua sabe a Pan, extraordinario traballo da comunidade educativa do CEIP de Cea.

Unha aperta a tod@s.

Cabezas cortadas a tradición continúa 2. A cabeza de Buazo

Cabeza cortada Entremont

Non deixaremos de recordar aquilo que no século VI, o Papa Gregorio Magno recomendaba: " Non suprimades os festíns que celebran aquelas xentes nos sacrificios que ofrecen ós seus deuses; trasladalos ó día das festas dos santos mártires, co fin de que , conservando algunhas groserías , alegrías da idolatría, se predispoñan máis doadamente a gustar das ledicias espirituais da fe cristiá ."

E claro a Igrexa houbo de comulgar con festíns e costumes ben pagás. As igrexas do románico e sobre todo as rurais acolleron estraños símbolos e rarezas esculpidas na pedra dos seus tímpanos e portas. Entre estas rarezas atopamos as chamadas cabezas cortadas.

Xa falamos noutra ocasión dos poderes máxicos que para os pobos celtas posuían as cabezas cortadas. Sobre todo outorgaban protección aos fogares e familias.

Posidonio (135-51 a.C.) , que pateou a Galia a base de ben, dicía que aquelas cabezas humanas penduradas das portas nas aldeas chegaran a facérselle familiares. Cravalas caliveras nas portas das casas coma se foran trofeos era unha costume estendida por toda a Galia. Diodoro de Sicilia (s. I a. C.) refire que os galos «cortan a cabeza aos inimigos caídos e a suxeitan ao pescozo dos seus cabalos (…).  Silio Itálico (25-101 d. C. ) di que os galos consagraban nos templos a cabeza cortada do xefe inimigo.  Estrabon (64 a.C- 24 d. C.) fala deste rito utilizado polos druídas” .

Esas cabezas logo converteríanse en cabezas de pedra e en moitas aldeas incrústanse nos muros defensivos dos castros ( cabezas de Armea, Ourense) , co tempo as caliveras e as cabazas iluminadas tomaron o relevo.

Asemade os deuses dos camiños, son representados por cabezas de pedra de tres ou catro caras (o chamado Hermes de Pontedeume).



Decapitados Entremont



A idea dun culto da cabeza cortada entre os celtas comeza a prosperar coa aparición de dous famosos templos descubertos no sur da Galia,  Roquepertuse e Entremont . Neste último atopáronse vinte cranios na zona do santuario, que quizais formaron parte de ofrendas votivas de algún tipo.  Estes cranios decorados crese que foron usados polos druídas para as súas libacións rituais. l  

Estes tipos de costume era norma común nos pobos célticos.

 

Coa chegada da Idade Media este estraño rito continua latindo en diferentes manifestacións;

Alain Desgris falando das cabezas cortadas incide nas figuram baffometi  (a figura de Bafomet) que saen a relucir nos procesos contra os templarios. No 11 e maio de 1307 a comisión ordena a Guillermo Pidoye, administrador dos bens do Temple que entregue tódalas reliquias templarias confiscadas. Pidoye e Guillermo de Gisors presentan unha cabeza. En realidade un busto oco de muller feito en prata dourada, que conten dous fragmentos de cabeza humana (envoltos en tea vermella), atopado na casa do Temple de París, baixo torturas algúns templarios relataron que era unha das once mil virxes mártires da Cristiandade, outros a pegada do papa  Silvestre II.

Fala  Alain Desgris  da tese da cabeza relicario e a súa relación co Grial analizando os detalles que se observan na igrexa templaria de  Anzeghem (Flandes belga), onde, en certas cerimonias, o oficiante mostra unha cabeza barbuda (Bafomet) de madeira que conten un fragmento do cráneo de San Xoan Bautista. As virtudes que se lle supoñían a esta cabeza gardan relación con outras decapitacións célebres (de Orfeo, do celta Bran o Bendito, de Cuchulainn, etc..), que sempre deron orixe a cultos nos que a cabeza ofrecía protección e era símbolo de resurrección[1].

Posible Baphomet

Na Historia Compostelana, escrita cara o 1140, nárrase a historia da reliquia da cabeza de Santiago o Maior ( realmente do Menor), atopada por revelación do Espírito Santo nunha igrexa de Xerusalén polo entón bispo de Coimbra, Mauricio (logo arcebispo de Braga e finalmente antipapa). Mauricio róubaa unha noite, e cando secretamente a transporta, un ermitán indícalle que coñece milagrosamente o roubo , pero que non se opón, porque “é oportuno que onde está o corpo do santo apóstolo , este tamén a cabeza”. Posteriormente esta reliquia , a través da raíña Urraca, chega a Compostela, onde a recibe solemnemente Xelmírez no 1116. O máis sorprendente deste episodio é que se fixera compatible coa insistencia dos textos composteláns no feito de que se atesoura en Santiago o corpo completo do apóstolo, coa súa cabeza (como recollerán incluso lendas tardías). É verdade que posteriormente acabarase por identificar a reliquia coma a cabeza de Santiago Alfeo.[2].

Cabeza de Santiago o Menor. Compostela

Dende o século XII co Arcebispado acadado por Diego Xelmírez para Compostela, a Catedral é o centro de celebración das festas relixiosas; Páscua, Pentecostés, Nadal, Corpus, e claro o Santiago Apóstolo, son festas mitradas ás que os capitulares da Catedral tiñan que asistir coas súas mellores galas ás procesións que saían da catedral. Nestas festas principais sacábase tamén en procesión a cabeza de Santiago (realmente Santiago Alfeo, o Menor, un dos doce apóstolos), coa que ata finais do século XIV tamén se recibían ás grandes persoeiros que se achegaban a Compostela.

Afonso VII, no 1127,(antes de lear con Xelmírez) foi recibido pola cabeza de Santiago Alfeo. Prohibiuse ese rito no ano 1385[3]. Mais, no século XV, esta cabeza de Santiago Alfeo tiña unha arca onde os peregrinos, chegados de tódolos lares, depositaban as súas ofrendas[4].

Berenguel de Landoira no 1322 encarga o relicario no que hoxe segue conservándose.

Home Verde nunha pilastra
          central de Sta. Mª A Real
de Entrimo

Tamén no Medievo aparecen en igrexas, e máis tarde en casas da nobreza, os chamados homes verdes;

 Os green man das Illas Británicas, le feuillou en Francia, blattqesicht en Alemaña, etc.. adoita figurarse como unha cara cuberta de follas, as cales, correntemente, aínda que non sempre, saen da súa boca a partir de ramas ou caulículos. Atópanse en boa parte de Europa, pero de maneira especial nos países do arco atlántico, alí onde a cultura celta deixou unha pegada máis fonda[5].

Estes homes verdes aparecen nun incensario dun anxo na Porta de Praterías da Catedral de Santiago (s. XII), na balconada do Hostal dos Reis Católicos (s. XV); na igrexa do Hospital de Quiroga, Lugo; na igrexa de San Francisco de Betanzos (s. XIV); en Santa María A Real de Entrimo (s. XVII); nunha fonte do xardín do edificio Castro Monteagudo do Museo de Pontevedra; na de San Xulián de Ventosa en Agolada (s. XVI); na fachada da Casa da Parra (s. XVII) na Quintana dos Vivos en Compostela....

Home Verde no Museo de Pontevedra

Trátase de asegurar a comunicación cun deus dador de vida, un deus que resucita ós mortos. ¿E cal é a imaxe dese deus? Pois parece evidente que é a dese home, esa cara, que vomita vida: ramas e follas pola boca[6].

Quizais os homes verdes sexan a evolución cristianizada dos deuses dos camiños, os deuses que comunicaban a vida coa morte e a morte coa vida.



Homes verdes na Casa da Parra. Compostela

Non cabe dúbida que a cabeza cortada seguiu conservando o seu prestixio máxico. E como vemos en Galicia os templos rurais ostentaron esas cabezas cortadas en pedra ou caliveras ata hoxe sen disimulo:

Nos Vaos (Ribeira de Piquin, Lugo) atopamos cinco cranios incrustados sen mandíbula na parede da igrexa a 3 metros do chan, coma se asistirán a misa. É do século XVII, construída sobre un asentamento castrexo.

En Santa Comba de Órrea (Riotorto, Lugo)  na Serra de Meira, xusto enriba da pía bautismal atópase un cranio sen mandíbula mirando cara ao altar maior.

En Santa María de Conforto (A Pontenova, Lugo), con fonte curativa, o templo ten porta do Sol (sur), con reloxo solar, porta da lúa (norte),  e porta principal ao oeste. Entrando pola porta do Sol, a man esquerda sobre unha pía bautismal un cranio, tamén carece de mandíbula inferior.

Na igrexa parroquial de San Xoán dos Vaos ata o último cuarto do século pasado, poñíase unha calivera sobre unha mesa situada no centro da nave maior durante a novena de Defuntos^[7].

A 20 quilómetros destas igrexas nas escavacións arqueolóxicas do castro asturiano de Chao Samartin en Grandas de Salime atopouse un cranio de muller xunta a porta de acceso ao recinto castrexo.^[8]



Cabeza castrexa de San Pedro de Trasalba



En  San Pedro de Trasalba (Amoeiro), no Medievo, territorio templario, temos a coñecida cabeza castrexa incrustada na parede da ábsida. Preto de alí, en San Xiao, as tres cabezas cortadas (cabezóns) en piares de pedra na casa das tías Casildas. En Rianxo, na ermida de San Pedro de Vilas temos tres cabezas cortadas na súa fachada (interesante artigo na Ilha de Orjais sobre esta capela). Nun muro do adro da igrexa de San Mamede do Castro (Silleda) atopamos outra cabeza castrexa(9)- foi roubada hai uns anos-, sobre esta igrexa dise que foi trasladada ata o seu emprazamento actual desde o castro debido a morte dun cura, segundo di a lenda, os asasinos foron os mouros do castro, razón pola que foi desprazada a igrexa do castro.

Na igrexa parroquial de Santa María de Buazo, no concello de Boimorto, enriba da porta principal orientada ao  solpor, atopamos outra cabeza cortada en pedra, tamén dá a impresión de ser reutilizada.   Non temos noticias da orixe desta cabeza, pola súa tipoloxía podería ser unha cabeza castrexa (moi preto da igrexa atópase o Castro das Medorras) ten a boca entreaberta, o  seu ollo esquerdo recorda aos das cabezas de Armea, mais, non se aprecia nariz nin ollo dereito moi desgastados.

O que nos importa aquí é que é unha cabeza feita para incrustala na parede, a súa función é unha función de prominencia sobre a porta principal, parece estar concibida para a protección dos usuarios do templo. Hai que constar tamén que Buazo (Buazu) foi territorio pertencente aos monxes cistercienses de Sobrado.       

       

                En tódolos casos, excepto nos homes verdes (ao noso parecer unha resposta culta do cristianismo a uns ritos ferreamente espallados na cultura do pobo), as cabezas cortadas teñen unha localización destacada  nos templos coma antes nos castros. Aquelas cabezas que protexían e metían respecto, co tempo convertéronse en cabazas e calacús que meten medo.

Máis nada, coidado co Ghalopín, feliz Samaín e ánimo que o San Martiño e o Magosto xa están aí.

Ata sempre e bo proveito. anosahistoria1@gmail.com

BIBLIOGRAFÍA

LÓPEZ LOUREIRO, R. Samaín: A Festa das Caliveras. Ir Indo Edicións, Vigo, 2003

PÉREZ RODRÍGUEZ, F.J. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400). Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996.

ALAIN DESGRIS. Misterios y revelaciones templarias, Carroggio Belacqva de Ediciones, Barcelona, 2003.

DÍAZ Y DÍAZ, M.C. De Santiago y de los Caminos de Santiago. Xunta de Galicia, Santiago, 1997.

ERIAS MARTÍNEZ, A. O home que vomita ramas… Anuario Brigantino nº32. Betanzos, 2009. http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2009PDF/2009%20INDICE.htm

ABRAIRA PÉREZ, M.A, La muerte de cara y la cara de la muerte….Revista Gallaecia nº24. Santiago, 2005. http://dialnet.unirioja.es/servlet/listaarticulos?tipo_busqueda=EJEMPLAR&revista_busqueda=611&clave_busqueda=117432

MARIÑO FERRO, X.R. Leyendas y Milagros del Camino de Santiago, Ellago Ediciones S.L., Vilaboa (Pontevedra), 2010.
CALO LOURIDO, F. A plástica da cultura castrexa galego portuguesa, Fundación Barrie de la Maza, Pontevedra, 1994.

ARIZAGA CASTRO, ÁLVARO R.1 - FÁBREGA ÁLVAREZ, PASTOR2, AYÁN VILA, XURXO M.2 - RODRÍGUEZ PAZ, ANXO3. A APROPIACIÓN SIMBÓLICA DA CULTURA MATERIAL CASTREXA NA PAISAXE CULTURAL DOS CHAO DE AMOEIRO (OURENSE,GALICIA)

CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LIII

N.º 119 enero-diciembre (2006), pp. 87-129http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/4/14

http://www.entremont.culture.gouv.fr/en/index2.htm

http://ilhadeorjais.blogspot.com/2011/07/n-116-sao-pedro-de-vilas.html

---

[1] Pax. 129 e ss. Misterios y revelaciones templarias

[2] Pax. 73 -74. De Santiago y otros Caminos de Santiago

[3] Pax. 143. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400)

[4] Pax. 147. La Iglesia de Santiago de Compostela en la Edad Media: El Cabildo Catedralicio (1110-1400)

[5] Pax. 285. Anuario Brigantino 2009, nº32. Alfredo Erias Martínez. O home que vomita ramas..

[6] Pax. 288. Anuario Brigantino 2009, nº32. Alfredo Erias Martínez. O home que vomita ramas..

[7] Pax. 353 la muerte de cara y la cara de la muerte. Revista Gallaecia nº24

[8] Pax. 355 la muerte de cara y la cara de la muerte. Revista Gallaecia nº24

(9) Pax. 647. A Plástica da cultura castrexa